جمال‌الدین ابوالقاسم‌بن‌محفوظ‌ ، ستاره ‌شناس ‌قرن ‌هفتم‌. اطلاعات ‌بسیار كمی‌ درباره ‌زندگی ‌او وجود دارد. بخشی ‌از داده‌های ‌نجومی ‌در زیج‌ جمال ‌الدین (در باره ‌این ‌كتاب‌ رجوع کنید به ادامه ‌مقاله‌) برای‌سال‌684 محاسبه‌ شده ‌است‌(سزگین‌، ج‌6، ص‌178؛ روزنفلد و احسان‌اوغلو، ص‌)؛ اما، بر اساس‌ نوشته‌ حاجی ‌خلیفه‌(ج‌2، ستون‌966)، كه‌ جمال ‌الدین ‌را منجم‌ عصر مقتدر عباسی‌(حك : 295ـ320)، دانسته‌است‌، مدتها او را ستاره‌ شناس‌ قرن ‌چهارم‌ و متوفی ‌در سال‌310 می ‌دانستند ( رجوع کنید به بروكلمان‌ ، ج‌1، ص‌252؛ كحّاله‌، ج‌8، ص‌113). بنا بر همان‌ زیج‌، در می‌یابیم‌ كه ‌وی ‌در زمان‌ خلافت ‌مستعصم ‌عباسی‌(حك : 640ـ656)، در بغداد می ‌زیسته‌ و به ‌ستاره‌ شناسی‌ مشغول ‌بوده ‌است ( رجوع کنید به سلان‌، ص‌ـ441؛ روزنفلد و احسان‌اوغلو، همانجا). از میان‌كسانی‌ كه ‌به ‌زندگی ‌او پرداخته‌اند، تنها حاجی ‌خلیفه‌(همانجا) او را منجم ‌بغدادی ‌معرفی‌ كرده‌ است‌.

از تألیفات ‌جمال‌الدین ‌تاكنون ‌سه ‌كتاب ‌شناخته ‌شده‌ است‌. مهم ‌ترین ‌آنها، زیج‌ اوست ‌كه ‌آن ‌را زیج‌ بغدادی‌ (رجوع کنید به روزنفلد و احسان‌ اوغلو، همانجا؛ كینگ‌ ، ج‌2، بخش‌1، ص‌111)، زیج‌الاستاذ ( رجوع کنید به حاجی‌خلیفه‌، همانجا) و زیج‌ وَقَبیه‌ ( رجوع کنید به سلان‌؛ روزنفلد و احسان‌اوغلو، همانجاها؛ كندی‌ ، ص‌9) نیز معرفی ‌كرده‌اند. اگرچه ‌در نسخه ‌خطی‌ این ‌كتاب‌، كه‌ در مصر موجود است‌( رجوع کنید به كینگ‌، همانجا)، عنوان‌ زیج‌ وقبیه‌ برای‌ این‌ كتاب ‌ذكر شده‌، در نسخه ‌خطی ‌موجود آن ‌در پاریس‌( رجوع کنید به سلان‌، همانجا) عنوان ‌خاصی ‌برای‌كتاب‌ نیامده‌ و زیج‌ به‌ صورتِ «زیج‌الاستاد جمال‌الدین‌» معرفی‌ شده ‌است‌. احتمالاً همین‌نسخه‌خطی‌موردنظر حاجی‌ خلیفه‌ بوده ‌كه ‌كتاب ‌را زیج‌الاستاذ معرفی‌ كرده‌ است‌. به‌ نوشته‌ كندی‌(همانجا)، زیج‌ وقبیه‌ نامی‌ ساختگی ‌برای ‌كتاب‌ بوده ‌و كینگ‌(همانجا) نیز، به‌رغم ‌تصریح ‌نسخه ‌خطی‌ محفوظ ‌در مصر، آن‌را زیج‌ بغدادی‌ معرفی‌ كرده ‌است‌. جدولهای‌ این ‌زیج بر اساس ‌مختصات‌ جغرافیایی‌ شهر بغداد تنظیم ‌شده‌(سلان‌، ص‌441) و جمال‌الدین ‌ابوالقاسم ‌در نگارش‌ این‌ اثر از آرای ‌چند تن ‌از ستاره ‌شناسان ‌دوره‌اسلامی‌، از جمله‌ حبش ‌حاسب‌*، ابوالوفای‌بوزجانی‌*، ابوسعید سجزی‌* و ابن‌اعلم‌*، بهره‌ برده‌ است‌(سزگین‌، همانجا). از این‌ كتاب ‌تاكنون‌ دو نسخه ‌خطی ‌شناخته ‌شده ‌است‌( رجوع کنید به سلان‌؛ كینگ‌؛ روزنفلد و احسان‌اوغلو، همانجاها) و ینسن‌ (ص‌321ـ 328) بخش ‌راجع‌ به ‌ماه‌ این‌ زیج‌ را بررسی ‌كرده ‌است‌.

دیگر كتاب‌جمال‌الدین‌ الرسالة ‌الكامکة‌ فی ‌عمل‌ الاصطرلاب‌ یا كتاب ‌فی ‌علم ‌الاصطرلاب‌ (كینگ‌، ج‌2، بخش‌1، ص‌401) است‌. این‌ كتاب ‌در 66 باب‌، در باره‌ چگونگی ‌كار با اسطرلاب ‌و انواع ‌فعالیتهای‌علمی ‌با استفاده‌ از آن‌، نوشته ‌شده‌است‌. جمال‌ الدین ‌سبب ‌تألیف‌ این ‌كتاب‌ را پاسخ ‌به ‌سؤالات ‌بعضی ‌از مشتاقان ‌درباره ‌كار با اسطرلاب‌ ذكر كرده‌است ( رجوع کنید به همانجا). از این‌ كتاب ‌تاكنون‌ چند نسخه‌ خطی‌ شناسایی‌ شده ‌است‌( رجوع کنید به الیس‌ و ادواردز ، ص‌39؛ كینگ‌، ج‌2، بخش‌1، ص‌401ـ 402؛ روزنفلد و احسان ‌اوغلو، همانجا؛ زوتر ، ص‌197).

دیگر كتاب‌ جمال‌الدین‌، شرح‌ تلخیص ‌الاصطرلاب‌ نام‌ دارد كه ‌ممكن ‌است ‌شرح‌او بر الرسالة الكاملة ‌فی‌عمل‌الاصطرلاب‌ باشد. از این ‌كتاب‌ تاكنون‌ یك ‌نسخه‌ شناسایی ‌شده ‌است‌(رجوع کنید به روزنفلد و احسان ‌اوغلو، همانجا).

---

منابع‌:
(1) حاجی‌ خلیفه‌؛
(2) عمررضا كحّاله‌، معجم‌المؤلفین‌، دمشق‌1957ـ1961، چاپ‌افست‌بیروت‌ [ بی‌تا. ] ؛
(3) ادوارد استوارت‌كندی‌، پژوهشی‌ در زیجهای ‌دوره‌اسلامی‌، ترجمه‌محمد باقری‌، تهران‌1374 ش‌؛
(4) دیوید ا. كینگ‌، فهرس‌ المخطوطات ‌العلمیة‌المحفوظة ‌بدار الكتب ‌المصریة‌، قاهره‌1981ـ1986؛


(5) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949;
(6) A. G. Ellis and Edward Edwards , A descriptive list of the arabic manuscripts: acquired by the trustees of the British museum since 1894 , London 1912;
(7) Claus Jensen, "The lunar theories of al-Baghdadi", Archive for history of exact sciences , vol.8, no. 4, (Jan. 1972);
(8) Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin Ihsanoglu, Mathematicians, astronomers and other scholars of Islamic civilization and their works ( 7 th -19 th c.) , Istanbul 2003;
(9) Fuat Sezgin , Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden 1967- ;
(10) M. Le Baron de Slane , Catalogue des manuscrits arabes , Paris 1883-1895;
(11) Heinrich Suter , Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke , Amsterdam 1981.

/ فرید قاسملو /