جم‌ ، محمود ، از رجال ‌سیاسی‌ معاصر ایران‌. پدرش‌، محمد صادق ‌كرمانی‌، از جمله‌ كارمندان ‌دولت ‌بود كه‌از كرمان ‌به‌ تبریز مهاجرت‌ كرده‌ بود. محمود جم‌ در 1302/1264 ش ‌در تبریز به ‌دنیا آمد (بامداد، ج‌5، ص‌283؛ مرسلوند، ج‌3، ص‌21؛ دولتهای ‌ایران‌، ص‌163). تاریخ ‌تولد او در برخی‌ منابع 1258ش ‌ذكر شده ‌است ‌كه‌ درست‌ نمی‌نماید (رجوع کنید به عاقلی‌، ج‌1، ص‌547؛
طلوعی‌، ج‌ 1، ص‌234). وی ‌تحصیلات‌ خود را در مدارسی ‌كه ‌به‌ روش ‌آموزشی‌ جدید در تبریز دایر شده‌ بود، از جمله‌ مدرسه ‌میسیونری‌(مبلّغان‌مذهبی‌) تبریز، به‌ پایان ‌برد و افزون‌ بر آن‌، نزد پدرش ‌نیز آموزشهایی دید. جم‌، كه‌ زبان ‌فرانسه‌ را به‌ خوبی ‌در مدرسه مبلّغان ‌مذهبی‌ مسیحی ‌فرا گرفته‌ بود، نزد كوپن‌ ، داروساز فرانسوی‌ كه‌ پزشك ‌مخصوص ‌محمدعلی ‌شاه‌ بود، مشغول ‌به ‌كار شد و از این ‌راه ‌به ‌نزد ولیعهد راه‌ یافت‌(تقی‌زاده‌، ص‌139؛
بامداد؛
طلوعی‌، همانجاها). در 1288 ش‌از تبریز به ‌تهران ‌مهاجرت ‌نمود (بامداد؛
مرسلوند، همانجاها). ابتدا به‌عنوان‌ مترجم‌ در گمرك‌ تهران ‌به ‌كار پرداخت ‌و سپس‌، به‌ واسطه نفوذ یكی ‌از بستگان ‌خود، میرزا حسینقلی ‌نواب‌، وزیر امور خارجه دولت‌ مستوفی‌ الممالك‌، به ‌عنوان ‌منشی‌ و مترجم ‌در سفارت ‌فرانسه ‌در تهران‌ مشغول ‌به‌ كار شد (عاقلی‌، همانجا). او در 1298 ش ‌به ‌دستور وثوق ‌الدوله‌ به ‌وزارت‌ مالیه ‌منتقل ‌و رئیس‌انبار غله‌ دولتی‌ گردید (بامداد، ج‌5، ص‌284؛
مرسلوند، همانجا) و در همان ‌سال‌، به ‌پیشنهاد وثوق‌ الدوله‌ و تصویب ‌احمد شاه‌ قاجار، لقب‌ مدیرالملك ‌به ‌او داده‌ شد (بامداد، همانجا؛
نجمی‌، ص‌139؛
عاقلی‌، ج‌1، ص‌548). در برخی ‌منابع (از جمله‌ایران‌. وزارت ‌امور خارجه‌. دفتر مطالعات ‌سیاسی ‌و بین‌المللی‌، ص‌) آمده ‌است ‌كه ‌وی‌ ملقب ‌به‌ مدبرالملك ‌گردید، كه ‌اشتباه ‌است‌. پاره‌ای ‌از منابع‌، به‌ حمایت‌ جم ‌از وثوق ‌الدوله ‌و نقش ‌جم‌ در تصویب ‌قرارداد 1919 ــ كه ‌بسیاری ‌از ایرانیان ‌به ‌آن‌ اعتراض‌ نمودند اشاره ‌كرده‌اند ( رجوع کنید به مرسلوند، همانجا؛
دولتهای‌ ایران‌، ص‌164). جم‌ در دولت ‌میرزاحسن‌ مشیرالدوله‌(از تیر تا اسفند 1299) به ‌ریاست ‌خزانه‌ داری‌ كل كشور رسید (كریمیان‌، ص‌74).

دوره ‌اصلی ‌زندگی ‌سیاسی ‌محمود جم ‌از زمان‌ كودتای ‌سوم‌ اسفند 1299 آغاز شد. او در جریان‌ كودتا بازداشت‌، اما به‌ دلیل‌ حمایت ‌از دولت ‌كودتا آزاد شد و در دولت ‌سید ضیاء الدین ‌طباطبایی‌، وزیر امورخارجه‌ گردید (عاقلی‌، همانجا؛
مرسلوند، ج‌3، ص‌22؛
دولتهای ‌ایران‌، ص‌113). از دیگر مقامهای ‌او بود: وزارت ‌مالیه ‌در دولت‌ میرزاحسن‌خان‌ مشیرالدوله‌؛
وزارت‌ مالیه ‌در دو دولت ‌رضاخان‌(1302ـ1303ش‌)؛
معاونت ‌نخست‌ وزیری ‌دولتهای ‌محمدعلی فروغی ‌و میرزاحسن ‌مستوفی ‌الممالك‌؛
استانداری‌ كرمان‌ (1305 ش‌) و خراسان (1308 ش‌)؛
وزارت‌ فوائد عامه ‌در دولت ‌مخبرالسلطنه‌ هدایت‌؛
و وزارت ‌داخله (كشور) در دولت ‌دوم ‌محمدعلی‌ فروغی ‌از 1312ش‌تا 1314ش‌(شجیعی‌، ج‌3، ص‌ 137، 146ـ147، 149ـ150؛
كریمیان‌؛
بامداد، همانجاها؛
دولتهای‌ ایران‌، ص‌127). در آذر 1314، دولت ‌فروغی‌ سقوط ‌كرد و جم‌ عهده‌دار تشكیل ‌دولت ‌گردید و دولت ‌او در همان ‌ماه از مجلس ‌شورای‌ ملی ‌وقت‌، رأی ‌اعتماد گرفت‌(شجیعی‌، ج‌3، ص‌174؛
برای‌آگاهی‌ از نام‌اعضای‌ دولت ‌او رجوع کنید به دولتهای‌ایران‌، ص‌161ـ162). جم‌از 1314 ش ‌تا 1318 ش ‌نخست ‌وزیر بود و در این‌ دوران‌ دو هیئت‌ دولت‌ را به‌ مجلس ‌معرفی ‌نمود. دولت‌ دوم ‌در پی ‌پایان ‌یافتن‌ دوره دهم ‌قانونگذاری ‌در خرداد 1316 و آغاز به ‌كار دوره‌ یازدهم ‌در مهر 1316، به‌ مجلس‌ معرفی ‌شد (برای‌ آگاهی ‌از تغییراتی ‌كه ‌در دولت‌ او رخ ‌داد رجوع کنید به شجیعی‌، ج‌3، ص‌174ـ 175، پانویس‌ 23). در آبان‌1318، به‌دستور رضا شاه‌، احمد متین‌ دفتری ‌مأمور تشكیل‌ دولت ‌شد و جم‌ وزیر دربار گردید. با پایان‌ یافتن‌ حكومت ‌رضاشاه‌ در شهریور 1320 و اشغال ‌ایران ‌توسط ‌متفقین‌، جم ‌مأمور شد تا رضا شاه‌ و همراهان ‌او را برای‌ خروج‌ از مملكت ‌تا بندرعباس ‌بدرقه ‌نماید (رجوع کنید به جم‌، ص‌47ـ51). وی ‌در اسفند 1320 به‌ عنوان ‌سفیر ایران‌ به ‌مصر اعزام‌ شد و تا خرداد 1326 در این ‌سمت ‌بود (ایران‌. وزارت ‌امورخارجه‌. دفتر مطالعات‌ سیاسی‌ و بین‌المللی‌، ص‌69؛
كریمیان‌، همانجا). او در تیر 1326 به‌ایران‌احضار شد و در دولتی‌ كه ‌احمد قوام ‌در شهریور همان ‌سال ‌به ‌مجلس ‌معرفی ‌كرده‌ بود، وزیر جنگ‌ گردید (كریمیان‌، همانجا؛
شجیعی‌، ج‌3، ص‌). در آذر 1326 دولت ‌قوام ‌سقوط‌ كرد و جم ‌بار دیگر وزیر دربار شد ( رجوع کنید به «متن‌استعفاء دسته‌ جمعی ‌وزیران‌ كابینه ‌قوام‌ در اعتراض ‌به‌ پخش ‌اعلامیه‌ نخست ‌وزیر از رادیو»، سند مورخ‌1326 ش‌، ش‌ حلقه‌ 0001، ش‌پرونده‌0660؛
كریمیان‌، همانجا) و تا مهر 1328 در همین ‌سمت‌ بود تا اینكه‌ سفیر ایران ‌در ایتالیا شد كه ‌تا تیر 1329 ادامه‌ یافت‌(ایران‌. وزارت ‌امورخارجه‌. دفتر مطالعات ‌سیاسی‌ و بین‌المللی‌، ص‌24؛
كریمیان‌، همانجا؛
قس ‌مرسلوند، ج‌3، ص‌25، كه‌ زمان ‌اعزام ‌او به‌ ایتالیا را سال‌1327 ش‌آورده‌است‌). وی ‌در مرداد 1329 به ‌ایران‌ بازگشت ‌و در دوره ‌كوتاهی ‌در 1333 ش ‌استاندار آذربایجان ‌شد (كریمیان‌، همانجا) و در دومین‌دوره‌ مجلس ‌سنا (1332ـ1338 ش‌) نماینده كرمان ‌در مجلس ‌گردید (فرهنگ‌ قهرمانی‌، ص‌346). در 1336 ش‌، و در پی ‌كوشش ‌محمدرضا پهلوی ‌برای ‌ایجاد احزاب ‌پارلمانی ‌در ایران‌، جم‌ به‌ ریاست ‌شورای ‌مركزی ‌حزب ‌جدید التأسیس ‌ملّیون ‌انتخاب ‌و مأمور تهیه اساسنامه‌ این ‌حزب ‌شد (مروارید، ج‌3، ص‌595 596). عضویت‌ در دوره‌های ‌سوم‌، چهارم‌ و پنجم ‌مجلس ‌سنا آخرین ‌فعالیت‌ سیاسی‌ او بود كه ‌تا پایان‌عمر، مرداد 1348، بدان ‌اشتغال‌ داشت‌(فرهنگ‌ قهرمانی‌، ص‌361، 368، 379).

دوره نخست ‌وزیری ‌جم ‌یكی ‌از طولانی‌ ترین ‌دوره‌های ‌نخست ‌وزیری‌ در حكومت رضا شاه‌ بود و طی ‌آن‌ رخدادهای‌ سیاسی ‌ـ اجتماعی ‌بسیاری ‌در كشور اتفاق‌ افتاد، از جمله‌: واقعه كشف‌ حجاب‌*؛
واداشتن‌ روحانیان ‌به‌ گرفتن ‌جواز عمامه‌؛
دستگیری ‌گروه ‌سیاسی ‌پنجاه ‌وسه ‌نفر * ؛
بسته ‌شدن ‌قرارداد تقسیم ‌آب ‌رود هیرمند میان ‌ایران‌ و افغانستان‌ در 1317 ش‌؛
خودكشی‌علی‌اكبر داور، وزیر مالیه‌؛
امضای ‌پیمان‌ عدم‌ تعرض‌ بین‌ چهار دولت ‌ایران‌، عراق‌، افغانستان ‌و تركیه‌، به ‌نام ‌پیمان ‌سعدآباد؛
شهادت‌ سیدحسن مدرّس‌؛
اتمام‌ كار احداث‌ راه‌آهن‌ سراسری‌ ایران‌(برای ‌گزارشی ‌از مهم‌ ترین‌ رخدادهای‌ دوران ‌نخست‌ وزیری ‌جم‌ رجوع کنید به دولتهای‌ ایران‌، ص‌164ـ165؛
شجیعی‌، ج‌3، ص‌175ـ177؛
«حكم‌ ریاست ‌وزراء در مورد شرایط ‌دادن‌ جواز روحانیت 1315 ش‌»، سند مورخ‌1314 ش‌، ش‌ حلقه‌0001، ش‌ پرونده‌0088 ؛
«قرارداد تقسیم‌ هیرمند و تحدید حدود ایران‌ و افغانستان‌1317ـ1312 ش‌»؛
سند مورخ‌1312 ش‌، ش ‌حلقه‌0026، ش‌پرونده‌0131).

از نظر شخصیتِ سیاسی‌، فردوست‌(ص‌65) جم‌ را یكی‌ از مهم ‌ترین ‌مهره‌های ‌دولت ‌انگلیس‌ در ایران‌ دانسته ‌است‌. در گزارشی‌ كه‌ بولارد، سفیر كبیر دولت‌ انگلیس ‌در ایران‌، در سالهای‌1318ـ1324 ش‌، برای‌ معرفی ‌عده‌ای ‌از رجال ‌سیاسی ‌ایران‌، به ‌وزارت ‌امور خارجه ‌انگلیس‌ فرستاده‌، از جم‌ به ‌عنوان‌ فردی ‌خوش ‌مشرب‌ و معتمد اعضای ‌سفارت ‌انگلیس‌ در تهران ‌یاد كرده‌است‌(رجوع کنید به بولارد، ص‌443؛
نیز رجوع کنید به مصدق‌، ص‌144؛
قاسمی‌، ص‌112).

بخش ‌اعظم‌ حیات ‌سیاسی ‌جم‌ در دوره حكومت ‌پهلوی ‌سپری ‌شد. در این‌ سالها، جم‌ یكی ‌از وفادارترین ‌شخصیتهای ‌سیاسی ‌و مطیع‌ و مجری ‌فرمانهای ‌رضاشاه‌ و سپس‌محمدرضا پهلوی ‌بود ( رجوع کنید به اسنادی ‌از انتخابات ‌مجلس‌ شورای ‌ملی‌ در دوره پهلوی‌اول‌، ص‌58، 100ـ103، 147ـ 148؛
سیف ‌پور فاطمی‌، ص‌894 - 895؛
مكی‌، ج‌6، ص‌262؛
برای ‌آگاهی‌ از برخی ‌قضاوتها درباره‌ شخصیت‌ سیاسی‌ وی‌رجوع کنید به مستوفی‌، ج‌3، ص‌225؛
نجمی‌، ص‌138؛
عاقلی‌، ج‌1، ص‌551). جم‌ خاطراتی ‌از فعالیتهای ‌سیاسی‌ خود را در قالب‌ مقالاتی ‌در شماره‌هایی ‌از سالنامه ‌دنیا به‌ چاپ ‌رساند (برای‌ آگاهی‌ از مشخصات‌ این‌ مقالات‌رجوع کنید به گلبن‌، ص‌97ـ 98). او به ‌تشكیلات ‌فراماسونی‌ ایران ‌تعلق‌ خاطر داشت ‌و نامش ‌در فهرست ‌اعضای ‌لژ بیداری‌، كه‌ یكی ‌از نخستین‌ تشكیلات‌ فراماسونی ‌ایران ‌بود، آمده ‌است ( رجوع کنید به ملكی‌، ج‌1، ص‌؛
رائین‌، ج‌2، ص‌77، 453).

---

منابع‌:
(1) علاوه‌ بر اسناد مذكور در متن‌، موجود در آرشیو سازمان‌اسناد ملی‌ ایران‌؛
(2) اسنادی ‌از انتخابات ‌مجلس ‌شورای‌ ملی ‌در دوره پهلوی‌اول‌، تهیه ‌و تنظیم‌ اداره‌ كل‌آرشیو، اسناد و موزه دفتر رئیس‌جمهور، تهران‌: وزارت‌ فرهنگ‌ و ارشاد اسلامی‌، سازمان ‌چاپ‌ و انتشارات‌، 1378 ش‌؛
(3) ایران‌. وزارت ‌امورخارجه‌. دفتر مطالعات ‌سیاسی‌ و بین‌المللی‌، سیاستگزاران‌ و رجال‌ سیاسی‌ در روابط‌ خارجی‌ایران‌؛
(4) به‌ ضمیمه قوانین ‌امور تشكیلاتی‌ و استخدامی‌ وزارت‌ امور خارجه‌، تهران‌1369 ش‌؛
(5) مهدی‌ بامداد، شرح ‌حال ‌رجال‌ ایران‌ در قرن‌12 و 13 و14 هجری‌، تهران‌1347ـ1351 ش‌؛
(6) ریدر ویلیام‌ بولارد، خاطرات‌ سرریدر ویلیام‌ بولارد سفیر كبیر انگلستان ‌در ایران‌: نامه‌های‌ خصوصی‌ و گزارشهای‌ محرمانه‌، ترجمه غلامحسین ‌میرزاصالح‌، به‌ انضمام‌ شرح‌حال‌رجال‌عصر پهلوی‌، تهران‌1378 ش‌؛
(7) حسن ‌تقی ‌زاده‌، زندگی‌ طوفانی‌: خاطرات ‌سید حسن‌ تقی ‌زاده‌، چاپ‌ ایرج ‌افشار، تهران‌1372 ش‌؛
(8) محمود جم‌، «آخرین‌ روزهای‌ اقامت ‌رضا شاه‌ كبیر در ایران‌»، سالنامه دنیا ، سال‌23 (1346 ش‌)؛
(9) دولتهای ‌ایران‌ از میرزانصراللّه‌خان‌مشیرالدوله‌ تا میرحسین‌ موسوی‌، بر اساس ‌دفتر ثبت‌ كابینه‌های‌ نخست‌ وزیری‌، تهران‌: وزارت‌ فرهنگ‌ و ارشاد اسلامی‌، سازمان ‌چاپ ‌و انتشارات‌، 1378 ش‌؛
(10) اسماعیل ‌رائین‌، فراموشخانه‌ و فراماسونری ‌در ایران‌، تهران‌1378 ش‌؛
(11) نصراللّه‌ سیف ‌پورفاطمی‌، آئینه‌عبرت‌: خاطرات ‌دكتر سیف ‌پورفاطمی‌، به ‌كوشش ‌علی ‌دهباشی‌، تهران‌1378 ش‌؛
(12) زهرا شجیعی‌، نخبگان ‌سیاسی‌ ایران‌: از انقلاب‌ مشروطیت ‌تا انقلاب ‌اسلامی‌، ج‌3: هیأت ‌وزیران‌ایران‌ در عصر مشروطیت‌، تهران‌1372 ش‌؛
(13) محمود طلوعی‌، بازیگران‌ عصر پهلوی‌: از فروغی ‌تا فردوست‌، تهران‌1372 ش‌؛
(14) باقر عاقلی‌، شرح ‌حال‌ رجال‌ سیاسی ‌و نظامی‌ معاصر ایران‌، تهران‌1380 ش‌؛
(15) حسین ‌فردوست‌، خاطرات‌ارتشبد سابق‌ حسین‌فردوست‌، در ظهور و سقوط‌ سلطنت ‌پهلوی‌، ج‌1، تهران‌: اطلاعات‌، 1370 ش‌؛
(16) عطاءاللّه ‌فرهنگ ‌قهرمانی‌، اسامی ‌نمایندگان‌ مجلس ‌شورای ‌ملی‌از آغاز مشروطیت ‌تا دوره4 قانونگذاری‌ و نمایندگان‌ مجلس ‌سنا در هفت‌ دوره تقنینیه‌ از 2508 تا 2536 شاهنشاهی‌، تهران‌1356 ش‌؛
(17) ابوالفضل ‌قاسمی‌، «سیاستمداران ‌ایران ‌در اسناد محرمانة‌وزارت‌خارجه ‌بریتانیا»، آینده‌، سال‌18، ش‌1ـ6 (فروردین‌ ـ شهریور 1371)؛
(18) علی‌ كریمیان‌، «نمونه ‌امضای‌ اعضای‌ هیأت‌ دولت‌: از 1299ـ1320 ه . ش‌.»، گنجینه‌ اسناد ، سال‌3، دفتر 2 و 3 (تابستان ‌و پاییز 1372)؛
(19) محمد گلبن‌، فهرست‌ سی‌ساله سالنامه‌ دنیا ، تهران‌1377 ش‌؛
(20) حسن ‌مرسلوند، زندگینامه رجال ‌و مشاهیر ایران‌، ج‌3، تهران‌1373 ش‌؛
(21) یونس ‌مروارید، از مشروطه‌ تا جمهوری‌: نگاهی به‌ ادوار مجلس ‌قانونگذاری‌ در دوران ‌مشروطیت‌، تهران‌1377 ش‌؛
(22) عبداللّه ‌مستوفی‌، شرح‌ زندگانی ‌من‌، یا، تاریخ‌ اجتماعی‌ و اداری‌ دوره قاجاریه‌، تهران‌1377 ش‌؛
(23) محمد مصدق‌، خاطرات‌ و تألمات ‌دكتر محمد مصدق‌، به‌ كوشش‌ ایرج‌ افشار، تهران‌1365 ش‌؛
(24) حسین‌مكی‌، تاریخ‌ بیست‌ساله ایران‌، ج‌6، تهران‌1362 ش‌؛
(25) حسین‌ ملكی‌، نقد و تحقیق ‌تاریخی‌، ج‌1: دولتهای‌ ایران‌ در عصر مشروطیت‌1357ـ1285 ، تهران‌1370 ش‌؛
(26) ناصر نجمی‌، بازیگران‌سیاسی‌عصر رضاشاهی ‌و محمدرضا شاهی‌، تهران‌1373 ش‌.

/ فرید قاسملو /