جلیلی ، مسجد، مسجدی در تهران و از كانونهای اصلی تجمع و تشكل نیروهای مبارز مذهبی در دوره پهلوی دوم. در خیابان ایرانشهر جنوبی (حوالی میدان فردوسی)، باغی بزرگ متعلق به حاجیمهدی جلیلی فرشچی بود كه هر سال در ماههای محرّم و صفر، مجلس روضهخوانی در آن برپا میگردید و محمدتقی فلسفی، خطیب شهیر تهران، نیز در آنجا سخنرانی میكرد. پس از مدتی، چون مسجدی در آن منطقه نبود، به پیشنهاد شركتكنندگان در برنامههای عزاداری باغ جلیلی، به خصوص فلسفی، در فاصله سالهای 1335 تا 1339ش، با هزینه شخصی، در محلّ باغ مسجدی ساخته شد كه به نام سازنده آن، جلیلی نام گرفت و به مسجد فرشچی نیز معروف شد (مركز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پرونده «محسن افخمی»، ش12070، ص2؛ همو، پرونده «احمدرضا مختارپور»، ش12071، ص4؛ قدسیزاد، ص21ـ23).
فعالیت مسجد در 1340ش آغاز گردید. مهدی جلیلی، تولیت آن را به یكی از علمای تهران، حاجشیخ زینالعابدین سُرخهای سپرد و او پس از چندی دامادش، محمدرضا مهدویكنی، را به امامت جماعت مسجد برگزید. مسجد در منطقهای قرار داشت كه بهائیان و اقلیتهای دینی، چون مسیحیان و یهودیان، در آنجا ساكن بودند و از اینرو، در سالهای نخست فعالیت، غالباً خلوت بود، ولی با امامت مهدوی، بهتدریج یكی از مساجد پویا شد. به جز تعدادی از مغازهداران محل، كه مسلمان بودند، اعضا و فعالان مسجد از دیگر مناطق تهران به آنجا میرفتند. از اولین اقدامهای مهدوی تلاش برای زدودن حریم مسجد از مظاهر ضددینی، نظیر فروشگاه مشروبات الكلی، بود (مركز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پرونده «محسن افخمی»، ش12070، ص2ـ 3؛ همو،پرونده «حسن حاجابراهیمی»، ش12070، ص1ـ2). پس از آن، وی فعالیتهای سیاسی خود را به موازات كارهای فرهنگی و اجتماعی آغاز كرد. سیاسی شدن مسجد جلیلی، مرهون تفكر و عملكرد سیاسی مهدوی بود. به گفته یكی از فعالان قدیمی مسجد، مسجد جلیلی نخستین پایگاهی بود كه از آنجا مبارزه با حكومت آغاز شد (همو، پرونده «احمدرضا مختارپور»، ش12071، ص2). یكی از اقدامات مسجد، تدریس احكام فتوایی از روی رساله امام خمینی بود، در حالیكه پس از واقعه پانزده خرداد 1342 و تبعید آیتاللّه خمینی، اختناق شدیدی در كشور حاكم شده بود؛ با این همه، مسجد، كانونی برای انتقال اندیشه این مرجع تقلید گشت (همان، ص3؛ نیز رجوع کنید به همو، پرونده «علیقاضی»، ش12069، ص7؛ قدسیزاد، ص34ـ 35). مهدویكنی در برخی سخنرانیهای خود، به صراحت، از مبارزات سیاسی آیتاللّه خمینی حمایت میكرد (مركز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پرونده «امام خمینی»، ش676، كد 14/641، ص30). سابقه مبارزاتی و فعالیتهای مهدوی در پیروی از آرای آیتاللّه خمینی، تعدادی از اعضای نهضت آزادی، از جمله مهدی بازرگان * ، را جذب كرد، بهطوری كه مرتباً در جلسههای آن شركت میكردند (همو، پرونده «آیتاللّه محمدرضا مهدویكنی»، ش1112، كد1596، ص14، 19؛ همو، پرونده «مهدی بازرگان»، ش15/164، ص7، 71، 96؛ قدسیزاد، ص37).
فعالیتهای مسجد، ساواك را بر آن داشت كه برای كسب اطلاع از هدفها و برنامههای آن، از طرق مختلف، چون حضور دائمی مأموران ساواك در مسجد، اقدام كند. بهمنظور بهرهجویی از فعالان مسجد، برای خبرچینی، نیز تلاشهایی شد كه موفقیتی بههمراه نداشت. اعضای مسجد، با آگاهی از ترفندهای ساواك، محتاطانه عمل میكردند ولی خطمشی گردانندگان مسجد همچنان ادامه یافت (مركز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پرونده «محمد صادق قاضی طباطبایی»، ش12067، ص8). در واقعه قتل حسنعلیمنصور * ، نخستوزیر (مقتول در 1344ش)، ساواك ــباتوجه به رفتوآمد محمد بخارایی، قاتل منصور، به این مسجدــ به فعالیتهای آن حساستر شد و برای مراقبت دائمی از مسجد، مأمور ویژهای گماشت (همو، پرونده «امام خمینی»، ش676، كد14/641، ص27ـ29؛ همو، پرونده «آیتاللّه محمدرضا مهدوی كنی»، ش1476، ص34).
در 1349ش، ساواك مانع تشكیل جلسههای اعضای مسجد در صبحهای جمعه شد. به این ترتیب، جلسهها بهصورت چرخشی در هفته اول هر ماه در منزل یكی از اعضا برگزار میگردید (همو، پرونده «علی قاضی»، ش12069، ص8ـ9). در گزارشهای ساواك، مسجد جلیلی پایگاه «عناصر متعصب مذهبی» و «عناصر منحرف» و مهدویكنی «روحانی افراطی» معرفی شده است. ازاینرو، وی ممنوعالمنبر و به سه سال تبعید در بوكان محكوم شد (همو، پرونده «آیتاللّه محمدرضا مهدویكنی»، ش1112، كد1596، ص19ـ20، 36؛ همو، پرونده «مهدی بازرگان»، ش15/164، ص103).
یكی از ویژگیهای مسجد جلیلی، دعوت از خطبای سیاسی و انقلابی بود كه مهمترین عملكرد مسجد بهشمار میآمد و مخاطبان خاصی را به مسجد میكشاند. این رویكرد، گاه میان متولی مسجد و مهدویكنی تنش ایجاد میكرد زیرا متولی تحت فشار مراكز امنیتی و حكومتی متعهد بود كه فقط خطبایی را دعوت كند كه اجازه خطابه داشتند (هاشمی رفسنجانی، ج2، ص922ـ923). سخنران اصلی مسجد مهدوی بود كه، پس از برپایی نماز، درباره مسائل گوناگون، از جمله انتقاد صریح از نظام حاكم و طرح مسئله حكومت اسلامی، سخنرانی میكرد. مباحث دیگر او، مانند مسئله اقتصاد اسلامی، دانشجویان را به پای سخنرانیهای وی میكشاند (مركز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پرونده «آیتاللّه محمدرضا مهدویكنی»، ش1112، كد1596، ص34؛ مهدویكنی، ص23). از دیگر سخنرانان مسجد، آیتاللّه مطهری، محمدجواد باهنر، استاد محمدتقی شریعتی و عبدالكریم هاشمینژاد بودند. شیوه ارائه و نوع مطالب سخنرانان، مسجد جلیلی را بهصورت پایگاهی برای بازاندیشی و تحول فكری افراد درآورد. آیتاللّه مطهری، با طرح مباحثی چون علل گریز از ایمان و نقد مادّیگری، عامل جذب شمار زیادی از مردم بود كه در گزارشی از ساواك به ششصد تن اشاره شده است (مركز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پرونده «آیتاللّه مرتضی مطهری»، ش586، كد2/180، ص95؛ سرگذشتهای ویژه از زندگی استاد شهید مرتضی مطهری ، ج1، ص122، به روایت محمدرضا مهدویكنی؛ نیز رجوع کنید به انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواك ، كتاب1، ص80، 192).
از ویژگیهای شركتكنندگان در مسجد، جوان و غیرمحلی بودن آنان بود. پیوند مسجد با جوانان، بهویژه دانشجویان كه سهم عمدهای در پیشبرد برنامههای سیاسی و فرهنگی داشتند، یكی از عوامل موفقیت آن بهشمار میرفت. وابستگان به سازمان مجاهدین خلق و نهضت آزادی از شركتكنندگان در برنامههای مسجد بودند. سیدعلی اندرزگو، از مبارزان بنام در گروههای اسلامی، از پرورشیافتگان مسجد جلیلی بود كه حتی زمانی كه تحت تعقیب بود، مخفیانه در مسجد حضور مییافت (مركز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پرونده «محمد زرگر»، ش12071، ص9ـ10؛ همو، پرونده «محمدعلی گلافشانی»، ش2951، ص16).
علاوه بر برگزاری جلسههای سخنرانی، پخش اعلامیه در تهران و شهرستانها از دیگر فعالیتهای مسجد بود. تعدادی از اعلامیهها در مسجد تهیه میشد. اعلامیههای آیتاللّه خمینی، كه از رادیو بیبیسی یا رادیو عراق پخش میشد، ضبط و سپس مكتوب میگردید و مخفیانه در مسجد توزیع میشد. مدتی نیز جزوه جنگهای ارنستو چهگوارا را در مسجد تایپ میكردند و در اختیار افراد میگذاشتند، ولی با مخالفت مهدویكنی، تهیه آن در مسجد متوقف شد (همو، پرونده «رضا پارساراد»، ش12068، ص1؛ همو، پرونده «علی قاضی»، ش12069، ص5ـ6؛ هوشنگ دلشاد، مصاحبه مورخ مهر 1379). مسجد، علاوه بر امور سیاسی، به فعالیتهای فرهنگی نیز میپرداخت. هدف از این فعالیتها جذب جوانان و نوجوانان و پرورش فكری آنان و نیز ایجاد پوشش مناسب برای مبارزه با حكومت پهلوی بود. یكی از اقدامهای مهم مسجد جلیلی، تأسیس كتابخانه و ترغیب و ترویج كتابخوانی بود و یكی از چند مسجد تهران در آن زمان، بود كه كتابخانه منظم داشت و كتابهایی كه تهیه میشد غالباً مورد نیاز جوانها بود. برای تشویق بیشتر جوانان، هر سال جشن كتاب برگزار میشد و به خلاصه كتابهای برگزیده جایزههایی اهدا میشد (مركز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پرونده «آیتاللّه محمدرضا مهدویكنی»، ش2595، ص2؛ همو، پرونده «محمدعلی گلافشانی»، ش2951، ص8). آموزش رایگان مواد درسی دبیرستانی نیز یكی از اقدامات مسجد بود. مواد آموزشی، افزون بر مسائل دینی و آموزش قرآن، فیزیك، شیمی، ریاضی، زبان انگلیسی و معارف اسلامی بود كه در كلاسهای تقویتی و تجدیدی تدریس میشد. با افزایش دانشآموزان، كلاسهای درس به مسجدالجواد در میدان هفتمتیر كنونی، كه امكانات بیشتری داشت، منتقل گردید (همو، پرونده «محمدعلی گلافشانی»، ش2911، ص27ـ28). برای نخستین بار، با طرح ابتكاری مسجد، صندوقهای قرضالحسنه برای كمك به افراد بیبضاعت تأسیس شد كه پس از انقلاب، كمیتههای امداد این طرح را در سطح گستردهتری اجرا كردند (همان، ص3). در امر كمكرسانی به بیماران، اساسنامهای با عنوان «بیماران مستمند و مستمندان آبرومند» تهیه گردید و گروهی نیز بهنام «گروه امدادگران بیماران مستمند» در 1349ش تشكیل شد. این گروه، بیماران مستمند را به پزشكانی، كه معالجه رایگان این بیماران را پذیرفته بودند، معرفی میكرد. وظیفه دیگر این گروه، عیادت از بیماران در بیمارستانها و توزیع كتابهای مذهبی، مواد خوراكی و پوشاك بین آنان بود (همو، پرونده «آیتاللّه محمدرضا مهدویكنی»، ش1112، كد1596، ص10؛ همو، پرونده«محمدعلی گلافشانی»، ش2911، ص19).
خانوادههای تحت حمایت مسجد، افزون بر دریافت خرج تحصیلی فرزندان خود، از امكاناتی كه مسجد برای تهیه جهیزیه فراهم كرده بود، بهرهمند میشدند (همو، پرونده «علیقاضی»، ش12069، ص15). مسجد همچنین در امر كمكرسانی به شیعیان جنگزده لبنان (رجوع کنید به شریعتی به روایت اسناد ساواك ، ج2، ص535) و برگزاری جشنهای مذهبی فعال بود (مركز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پرونده «هوشنگ دلشاد»، ش12066، ص8؛ همو، پرونده «آیتاللّه محمدرضا مهدویكنی»، ش1112، كد1596، ص23). مسجد جلیلی تا پیروزی انقلاب اسلامی (1357ش) همچنان با امامت مهدویكنی فعال بود. پس از آن بهسبب مسئولیتهایی كه مهدویكنی در امور اجرایی كشور یافت، از امامت جماعت مسجد دست كشید ولی برنامههای آن، به ویژه خدمات اجتماعی و رسیدگی به نیازمندان، استمرار یافته است (همو، پرونده «هوشنگ دلشاد»، ش12066، ص12؛ همو، پرونده «آیتاللّه محمدرضا مهدویكنی»، ش1112، ص14؛ دلشاد، همان مصاحبه).
منابع: (1) علاوه بر اسناد مذكور در متن، موجود در آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی؛ (2) انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواك ، كتاب1، تهران: سروش، 1376ش؛ (3) سرگذشتهای ویژه از زندگی استاد شهید مرتضی مطهری قدسسرّه ، به روایت جمعی از فضلاء و یاران، [ تهران ] : مؤسسه نشر و تحقیقات ذكر، 1366ش؛ (4) شریعتی به روایت اسناد ساواك ، تهران: مركز اسناد انقلاب اسلامی، 1378ش؛ (5) پروین قدسیزاد، تاریخ شفاهی مسجد جلیلی ، تهران 1383ش؛ (6) محمدرضا مهدویكنی، «با كولهبار سرخ پیامت به پیش میروم ای شهید»، شاهد ، ش11 (مهر1360)؛ (7) اكبر هاشمی رفسنجانی، هاشمی رفسنجانی: دوران مبارزه ، زیرنظر محسن هاشمی، تهران 1376ش.