جَلولاء (یا جَلولا/ جِلولا) ، شهر و مركز ناحیه‌ای‌ اداری‌ به‌ همین‌ نام‌ در مشرق‌ عراق‌ و نام‌ جنگی‌ در این‌ شهر بین‌ مسلمانان‌ و سپاه‌ ساسانیان‌.

شهر و مركز ناحیه‌ اداری‌. این‌ ناحیه‌ در قضای‌ (شهرستان‌) خانقین‌ در لِوای‌ (استان‌) دیاله‌ قرار دارد. از شمال‌ و مغرب‌ به‌ قضای‌ كركوك‌، از شمال‌شرقی‌ به‌ ناحیه‌ اداری‌ خانقین‌، و از جنوب‌ به‌ ناحیه‌ اداری‌ سعدیه‌ محدود است‌. اراضی‌ آن‌ را رودِ دیاله‌ آبیاری‌ می‌كند (رجوع کنید به جعفری‌، ج‌2، ص‌84؛ خلیل‌ اسماعیل‌ محمد، ص‌8ـ 9). این‌ ناحیه‌، به‌ سبب‌ موقع‌ جغرافیایی‌ مناسب‌ و فراوانی‌ آب‌، دارای‌ محصولات‌ كشاورزی‌ گوناگون‌ و نیز اهمیت‌ اقتصادی‌ در منطقه‌ است‌ (خلیل‌ اسماعیل‌ محمد، ص‌99). در 1337ش‌/ 1958 ناحیه‌ اداری‌ جلولاء در قضای‌ خانقین‌ تشكیل‌ شد (همان‌، ص‌9).

شهر جلولاء در حدود 35 كیلومتری‌ جنوب‌ غربی شهر خانِقین‌ (نزدیك‌ مرز ایران‌) و در حدود 120 كیلومتری‌ شمالِ شرقی‌ شهر بَعْقوبِه‌ * / بَعْقوبا، مركزِ لوای‌ دیاله‌، قرار دارد. شهر قِزِل‌ رُباط‌/ سَعْدیه‌ * (رجوع کنید به ادامه‌ مقاله‌) در حدود چهارده‌ كیلومتری‌ جنوب‌غربی‌ آن‌ واقع‌ است‌. رود جلولاء، از ریزابه‌های‌ دیاله‌ * ، با جهت‌ شمالی‌ جنوبی‌، در آن‌ جریان‌ دارد. جلولاء با راههای‌ اصلی‌ به‌ شهر سُلیمانیه‌ (مركز استانی‌ به‌ همین‌ نام‌) در شمال‌شرقی‌ و با شهر كَركُوك‌ (مركز استان‌ تَأمیم‌) در شمال‌غربی‌ و از طریق‌ شهر بعقوبه‌ به‌ بغداد (به‌ فاصله‌ای‌ در حدود 170 كیلومتر) در جنوب‌غربی‌ مرتبط‌ می‌شود. همچنین‌ با راه‌ اصلی‌ به‌ طول‌ حدود 65 كیلومتر، از طریق‌ خانقین‌ در شمال‌شرقی‌ به‌ شهر قصر شیرین‌ ایران‌ راه‌ دارد. جلولاء در مسیر راه‌آهن‌ شهرهای‌ اِربیل‌ ـ كركوك‌ و خانقین‌ به‌ بعقوبه‌ ـ بغداد قراردارد. اهالی‌ آن‌ عمدتاً اهل‌ سنّت‌اند و بیشتر آنان‌ به‌ كردی‌ و عربی‌ سخن‌ می‌گویند.

پیشینه‌. جلولاء به‌ معنای‌ «پوشیده‌ شدن‌» است‌. پس‌ از نبرد جلولاء (بخش‌ 2)، چون‌ اجساد كشته‌ شدگان‌ زمین‌ را پوشانده‌ بود، مسلمانان‌ آنجا را به‌ این‌ نام‌ خواندند (رجوع کنید به یعقوبی‌، البلدان‌ ، ص‌270؛ یاقوت‌ حموی‌، ذیل‌ مادّه‌). گلستانه‌ (ص‌274) معنای‌ آن‌ را «خون‌ جلا داده‌ شده‌» ذكر كرده‌ است‌. همچنین‌ نام‌ جلولاء در منابع‌ با ضبطهای‌ دیگری‌ نیز آمده‌ كه‌ از آن‌ جمله‌ است‌: قراخان‌، قره‌غان‌، جلوالا، حلولا، و جلوله‌ (ابن‌حوقل‌، ص‌245، پانویس‌؛
قدامة‌بن‌جعفر، ص‌235، پانویس‌؛
مطهربن‌طاهر مقدسی‌، ج‌5، ص‌178، پانویس‌؛
جمال‌ بابان‌، ج‌1، ص‌93ـ 94).

از پیشینه‌ قبل‌از اسلام‌ جلولاء اطلاع‌ چندانی‌ در دست‌ نیست‌. جمال‌ بابان‌ (ج‌1، ص‌94) «موضع‌ جلولا» را «كرخ‌ جدان‌» آورده‌ است‌، كه‌ شاید نام‌ دوره‌ ساسانی‌ آن‌ باشد. در دوره‌ ساسانی‌ (ح226 ـ ح 652 میلادی‌) جَلُولا و جَلُلْتا، با پنج‌ رستاق‌، از طسوجهای‌ خوره‌ شاذقباد بودند (رجوع کنید به ابن‌خرداذبه‌، ص‌6، 13).

در دوره‌ اسلامی‌، پس‌ از گشوده‌ شدن‌ این‌ شهر به‌ دست‌ مسلمانان‌ (رجوع کنید به بخش‌ 2)، تا سال‌ 200 گزارش‌ ویژه‌ای‌ در باره‌ این‌ شهر ثبت‌ نشده‌ است‌؛
جز آنكه‌ در این‌ سال‌، ابوالسرایا پس‌ از قیام‌ برضد عباسیان‌ در این‌شهر دستگیرشد (رجوع کنید به ابن‌اثیر،ج‌6،ص‌309).

معتصم‌ عباسی‌ (حك: 218ـ227)، زُطّها (رجوع کنید به جَت‌ * ) را ــكه‌ به‌ سبب‌ قحطی‌، از هندوستان‌ به‌ نواحی‌ بصره‌ و واسط‌ آمده‌ و موجب‌ بروز اغتشاشاتی‌ در این‌ مناطق‌ شده‌ بودندــ به‌ جلولاء و خانقین‌ منتقل‌ كرد (مسعودی‌، ص‌355).

ابن‌اثیر در ذكر وقایع‌ سال‌ 253 (ج‌7، ص‌184)، از «ناحیه‌ جلولا» یاد كرده‌ است‌. جغرافی‌نویسان‌ سده‌ سوم‌ جلولاء را طسوجی‌ از كوره‌ عراق‌، ابتدای‌ بلاد جبل‌، در هفت‌ فرسخی‌ از دَسْكَرِه‌/ دسكره‌المَلِك‌ و خانقین‌ معرفی‌ كرده‌ و درآمد آنجا از گندم‌ و جو را هزار كُر (واحد وزن‌ معادل‌ 1200 رطل‌ عراقی‌ برابر 000 ، 156 درهم‌، حدود 30 من‌) و صدهزار درهم‌ ضبط‌ كرده‌اند (رجوع کنید به ابن‌رسته‌، ص‌164؛
ابن‌خرداذبه‌، ص‌13؛
یعقوبی‌، تاریخ‌، ج‌1، ص‌176؛
همو، البلدان‌ ، همانجا؛
قدامه‌بن‌ جعفر، ص‌198). در سده‌ چهارم‌، از جلولاء و خانقین‌، به‌ عنوان‌ دو شهرك‌ از ناحیه‌ عراق‌ یاد شده‌ است‌. رود تامِّرا، ریزابه‌ دجله‌، در مجاورت‌ جلولاء جریان‌ داشت‌ و در دو فرسخی‌ دسكره‌الملك‌ در باجَسْرا * ، نهروان‌ نام‌ می‌گرفت‌ ( حدودالعالم‌ ، ص‌153؛
مسعودی‌، ص‌53). به‌ نوشته‌ محمدبن‌ احمد مقدسی‌ در اواخر سده‌ چهارم‌، جلولاء شهری‌ در كوره‌ بغداد و بدون‌ دیوار بود و پیرامونش‌ درختان‌ بسیار داشت‌ و در یك‌ مرحله‌ای خانقین‌ و دسكره‌ واقع‌ بود (ص‌114ـ115، 121ـ135). در قرن‌ پنجم‌، ملك‌شاه‌ سلجوقی‌ (حك: 465ـ485) رباطی‌ در آن‌ ساخت‌ كه‌ به‌ رباط‌ جلولاء یا حلینه‌ ـ رباط‌ معروف‌ شد (حمداللّه‌ مستوفی‌، ص‌165) و به‌ گفته‌ برخی‌ محققان‌، با شهر قِزِل‌ رباط‌ كنونی‌ مطابقت‌ دارد (رجوع کنید به لسترنج‌ ، ص‌62؛
كرمانشاهان‌ باستان‌ ، ص‌113؛
د. اسلام‌ ، چاپ‌ دوم‌، ذیل‌ "Diyala"). در قرن‌ ششم‌، جلولاء شهری‌ كوچك‌ در یازده‌ میلی‌ دسكره‌ و هفده‌ میلی‌ خانقین‌ بود (ادریسی‌، ج‌2، ص‌669). در قرن‌ هفتم‌، شهرهای‌ این‌ منطقه‌ را لشكریان‌ مغول‌ ویران‌ كردند. آنان‌ برای‌ خراب‌ كردن‌ شهرها در 656، از منجنیق‌ استفاده‌ می‌كردند كه‌ سنگهای‌ آن‌ از جلولاء و جبل‌ حَمرین‌ تأمین‌ می‌شد (عَزّاوی‌، ج‌1، ص‌174). در همین‌ سده‌، یاقوت‌ حموی‌ (همانجا) آن‌ را طسوجی‌ از كوره‌ سواد (عراق‌)، در راه‌ خراسان‌ آورده‌ و به‌ نهر بزرگ‌ میان‌ آن‌ و خانقین‌، كه‌ به‌سوی‌ بعقوبه‌ جریان‌ داشته‌، اشاره‌ كرده‌ است‌. در سده‌ هشتم‌، حمداللّه‌ مستوفی‌ (همانجا) نام‌ «رباط‌ جلولا» را آورده‌ كه‌ در پنج‌ فرسخی‌ خانقین‌ قرار داشته‌ است‌. به‌ نوشته‌ ابن‌خلدون‌ (متوفی‌ 808؛
ج‌1، ص‌88)، جلولاء در اقلیم‌ چهارم‌ بوده‌ و شهرهای‌ مهم‌ حُلوان‌ * و سِیمَرِه‌ * در مشرق‌ آن‌، نزدیك‌ كوه‌ قرار داشته‌ است‌. حافظ‌ابرو در سده‌ نهم‌ (ج‌2، ص‌79) آن‌ را طسوجی‌ از سواد عراق‌ آورده‌ است‌. در همین‌ قرن‌ جلولاء شهر كوچكی‌ دارای‌ نخلستان‌ بود و در هفده‌ میلی‌ خانقین‌ قرار داشت‌ (حمیری‌، ص‌167).

تا سده‌ چهاردهم‌، كمتر از آبادی‌، شهر یا ناحیه‌ جلولاء یاد شده‌ است‌؛
برای‌ مثال‌، نیدرمایر ، كه‌ در جنگ‌ جهانی‌ اول‌ (1914ـ1918) برای‌ مأموریت‌ به‌ آن‌ منطقه‌ رفته‌ بود، در مسیر شهربان‌ ـ قِزِل‌ رباط‌ـ خانقین‌، از شهر یا آبادی‌ جلولاء نام‌ نبرده‌ است‌. در نیمه‌ دوم‌ سده‌ چهاردهم‌، باستانی‌ پاریزی‌ (ص‌582) در مسیر قصر شیرین‌ـ بغداد، به‌ ناحیه‌ جلولاء اشاره‌ كرده‌ و گفته‌ كه‌ پس‌ از آن‌ آبادی‌ قِزِل‌ رباط‌ است‌.

در اواسط‌ سده‌ چهاردهم‌/ بیستم‌، محله‌های‌ تاجران‌ متعددی‌ در آن‌ احداث‌ شد كه‌ بیشتر آن‌ در دست‌ تجار شهر سعدیه‌ بود (خلیل‌ اسماعیل‌ محمد، ص‌186). در این‌ دوره‌ جمعیت‌ آن‌ به‌سرعت‌ افزایش‌ یافت‌، به‌ طوری‌ كه‌ از 000 ، 84 تن‌ در 1326ـ1336ش‌/ 1947ـ1957، به‌ 000 ، 115 تن‌ در 1336ـ 1344ش‌/ 1957ـ1965 رسید. همچنین‌ از 1344 تا 1348ش‌/ 1965ـ1970، 50% جمعیت‌ ناحیه‌ در شهر جلولاء به‌ سر می‌بردند (همان‌، ص‌187).

امروزه‌ شهر جلولاء از نظر اداری‌ و نظامی‌ از مراكز مهم‌ دولتی‌ و به‌سبب‌ عبور راههای‌ مهم‌ مواصلاتی‌ از اهمیت‌ تجاری‌ برخوردار است‌ و پادگان‌ و تأسیسات‌ نظامی‌ در آن‌ مستقر است‌ (جمال‌ بابان‌، ص‌93؛
خلیل‌ اسماعیل‌ محمد، ص‌98ـ99). در آمار 1383ش‌/ 2004، جمعیت‌ آن‌ 000 ، 36 تن‌ ضبط‌ شده‌ است‌ ( تاجئو ، ذیل‌ "Jalula" ).

جلولاء در 11 فروردین‌ 1382، در جریان‌ حمله‌ نیروهای‌ امریكا و انگلیس‌ به‌ عراق‌، به‌ شدت‌ ویران‌ شد.

---

منابع‌:
(1) ابن‌اثیر؛
(2) ابن‌حوقل‌؛
(3) ابن‌خرداذبه‌؛
(4) ابن‌خلدون‌؛
(5) ابن‌رسته‌؛
(6) محمدبن‌ محمد ادریسی‌، كتاب‌ نزهة ‌المشتاق‌ فی‌ اختراق‌ الا´فاق، قاهره‌: مكتبة‌ الثقافة‌ الدینیة‌، [ بی‌تا. (؛
(7) محمدابراهیم‌ باستانی‌ پاریزی‌، «در كنار فرات‌»، وحید ، سال‌5، ش‌6 (دی‌ 1346)؛
(8) عباس‌ جعفری‌، گیتاشناسی‌ ایران‌ ، تهران‌ 1368ـ1379ش‌؛
(9) جمال‌ بابان‌، اصول‌ اسماءالمدن‌ و المواقع‌ العراقیة، ج‌1، بغداد 1989؛
(10) عبداللّه‌بن‌ لطف‌اللّه‌ حافظ ‌ابرو، جغرافیای‌ حافظ ‌ابرو، ج‌2، چاپ‌ صادق‌ سجادی‌، تهران‌ 1378ش‌؛
(11) حدودالعالم؛
(12) حمداللّه‌ مستوفی‌، نزهة‌القلوب؛
(13) محمدبن‌ عبداللّه‌ حمیری‌، الروض‌ المعطار فی‌ خبر الاقطار، چاپ‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌ 1984؛
(14) خلیل‌ اسماعیل‌ محمد، قضاء خانقین‌: دراسة فی‌ جغرافیة السكان‌، بغداد 1397/1977؛
(15) عباس‌ عزّاوی‌، تاریخ‌ العراق‌ بین‌ احتلالین‌ ، بغداد 1353ـ1376/ 1935ـ1956، چاپ‌ افست‌ قم‌ 1369ش‌؛
(16) كرمانشاهان‌ باستان‌: از آغاز تا آخر سده‌ سیزدهم‌ هجری‌ قمری‌، ) بی‌جا، بی‌تا. (؛
(17) قدامة‌بن‌ جعفر؛
(18) ابوالحسن‌بن‌ محمدامین‌ گلستانه‌، مجمل‌التواریخ‌ ، چاپ‌ مدرس‌ رضوی‌، تهران‌ 1356ش‌؛
(19) مسعودی‌، تنبیه‌؛
(20) محمدبن‌ احمد مقدسی‌؛
(21) مطهربن‌ طاهر مقدسی‌، كتاب‌ البدء و التاریخ، چاپ‌ كلمان‌ هوار، پاریس‌ 1899ـ1919، چاپ‌ افست‌ تهران‌ 1962؛
(22) نقشه‌ راهنمای‌ جمهوری‌ عراق‌ ، مقیاس‌ 000 ، 000 ، 2: 1 ، تهران‌: سحاب‌، ] بی‌تا. ) ؛
(23) نقشه‌ راهنمای‌ عراق‌ ، مقیاس‌ 000 ، 200 ، 1:1، تهران‌: گیتاشناسی‌، [ بی‌تا. ]؛
(24) یاقوت‌ حموی‌؛
(25) یعقوبی‌، البلدان‌ ؛
(26) همو، تاریخ‌ ؛


(27) EI 2 , s.v. "Diyala" (by S.H. Longrigg);
(28) Guy Le Strange, The lands of the Eastem Caliphate , Cambridge 1930;
Tageo , [Online( )2005(. Available: http://www.tageo. com/index-e-iz-cities-IQ.htm )13 Dec 2005];
The Times atlas of the world , London: Times Books, 1985.

/ معصومه‌ بادنج‌ /