بَتْروی ، نام قدیم همبستة (آلیاژ) دو فلز مس و سرب . چون سازندگان آن از نسبت صحیح امتزاج دو فلز و تأثیر اختلاط آن با فلز سوم یا چهارم ، که می توانست بر استحکام همبسته بیافزاید، اطلاع نداشتند، از همبسته های نامرغوب به شمار می آمد. صاحبان کتابهای احجار کریمه ، بدون آنکه برای نامستحکم بودن آن دلیلی ذکر کنند، به اتفاق اشاره کرده اند که بتروی برخلاف مفرغ (همبستة مس و قلع ) و برنج (همبستة مس و روی ) استحکام چندانی نداشته است (ابوریحان بیرونی ، ص 267؛ نصیرالدین طوسی ، ص 229). اما برخی دریافته بودند که ترکیب مس و سرب ، قوام و سختی مفرغ را ندارد؛ و تعبیر آنان با آنچه امروز به عنوان ناهمگونی نسبی ساختار ذرات تشکیل دهندة دو فلز مطرح است ، احتمالاً قیاس پذیر است (همانجا؛ شهمردان بن ابی الخیر، ص 251). رازی (1343 ش ، ص 7) آن را بطرویه نامیده و از مواد مصنوع (= العقاقیرالمولّده ) دانسته که در گروه اجساد (اجسام پایدار) قرار می گرفته است .

برخی از قدما مقدار مصرف فلزات ممزوج در بتروی را با تقریب بیان کرده و نسبت سرب به مس را 12 یا از لحاظ وزنی نیمانیم ، یا هفت من مس و سه من سرب ذکر کرده اند (شهمردان بن ابی الخیر، ص 274). عده ای تصریح کرده اند که با افزایش دما، سرب از ممزوج خود جدا می شود (همانجا؛ خازنی ، ص 50؛ نصیرالدین طوسی ، ص 229). شهمردان بن ابی الخیر هم با زبان آن روز شرحی داده که شاید بتوان آن را با آنچه امروز دربارة عوامل مؤثر بر کیفیت یک همبستة خوب ذکر می شود، قیاس کرد (ص 251؛ ابوریحانِ بیرونی ، ص 266؛ نصیرالدین طوسی ، همانجا). دربارة نحوة اختلاط مس و سرب ، برخی معتقدند که هرچه مقدار مس در همبسته بیشتر باشد استحکام آن نیز بیشتر و برای ساختن هاون و بعضی دیگهای پخت غذا مناسبتر است ، و هرچه میزان سرب بیشتر شود، ظرفهای مصنوع نامرغوبتر و با کاربردهای محدودتری ، از قبیل ساخت پاتیل حمام ، خواهند بود (نصیرالدین طوسی ، همانجا؛ کاشانی ، ص 245).

ابوریحان بیرونی معتقد بود امتزاج سرب و مس از شدت سرخی رنگ مس می کاهد (همانجا). او دربارة مفهوم لغوی بتروی می گوید که اگر حرف ت مشدّد شود، مراد از آن بتّر یا بدتر مس است ؛ یعنی اشاره به اینکه سرخی مس با وجود سرب کاسته می شود و به تیرگی می گراید، اما برخی گفته اند که بتروی احتمالاً تخفیف یافتة نام دیگری است که واژة مس از آن ساقط شده و به بتّر روی یا بدروی یا بتروی تبدیل شده است (ابوریحان بیرونی ، ص 266ـ267؛ زاوش ، ج 2، ص 46).

در قرن دوم ، بعضی نویسندگان کتابهای طبیعیات ، این همبسته را مفرغ نامیدند، و این خطا به رسائل اخوان الصفا نیز راه یافت (ج 2، ص 120). برخی هم بتروی را به اشتباه با «دَراروی » یکی دانسته اند در حالیکه دراروی ممزوجی از سفیدروی و بتروی و مس و برنج ، و از جمله نامرغوبترین آمیزه های موجود فلزی است (نصیرالدین طوسی ، ص 229؛ کاشانی ، ص 245).

بتروی را «دونگ رو» (یا دورنگ رو) و «روی سرخ » (خازنی ، ص 50)؛ «نیروا» و «تیرروی » (شهمردان بن ابی الخیر، ص 274)؛ «پتروی » و «تال »، که در زبان فارسی متداول بود (کاشانی ، همانجا؛ نصیرالدین طوسی ، همانجا؛ محمدبن منصور، ص 291)، نیز نامیده اند. در زبان هندی ، تال به ممزوج نقره و برنج و مس گفته شده است (حکیم مؤمن ، ص 207). «الابارالنّحاس » نیز به همین همبسته اطلاق می شد (رازی ، 1349 ش ؛ ص 494).

از نظریة گذشتگان ، مبنی بر جداشدن سریع سرب از مخلوط مس و سرب بر اثر حرارت ، می توان چنین استنباط کرد که آنان برای ساختن این ترکیب از نسبت قابل قبول در امتزاج دو فلز، و همچنین از افزودن فلز یا فلزهای دیگری که موجب افزایش استحکام همبسته می شود، بی خبر بودند. بنابر مفاهیم امروزین ، همبسته به آمیختة دو یا چند فلز با نسبتهای مناسب اطلاق می شود، و یکسان بودن نسبی ساختارِ هر کدام از فلزها، پیش از امتزاج ـ یا به بیان دقیقتر، تشابه ساختار بلوری هر یک از آنها ـ برای تشکیل یک همبستة مناسب ضروری است ؛ که در این صورت خواص جسم جامدِ حاصل با خواص فلزهای اولیة تشکیل دهندة خود تفاوت خواهد داشت . برای مثال دمای ذوب همبسته ، میانگین دمای ذوب دو فلز خواهد بود و جسم به دست آمده عمدتاً استحکام بیشتری داشته ، خواص فیزیکی آن نیز کاملاً تغییر می کند.

مس در حالت مذاب ، هر مقدار سرب را در خود حل می کند ولی با کاهش دمای مخلوط ، مِس مذاب (دمای ذوب : ْ5ر1084 سانتیگراد) بسرعت جامد می شود، و با کاهش بیشتر دما، مقدار زیادی سرب (دمای ذوب : 4ر327 سانتیگراد) ته نشین خواهد شد ( رجوع کنید به نمودار)؛ اندکی به صورت محلول جامد در متن مس و مقداری نیز به صورت ذرات کروی شکل ، روی همبسته باقی می ماند. براثر اعمال فشار بر ترکیب حاصلِ این ذرات به صورت قشری نازک درمی آید و سطح ترکیب را می پوشاند و اصطکاک آن را نیز کاهش می دهد. ازینرو، همبسته های مسِ پُرسرب ، در ساخت یاتاقان وسایل نقلیه کاربرد فراوانی دارد (فلین و تروجن ، ص 52ـ53). امروزه در صنعت ، دو نوع همبستة مس و سرب به شماره های 836 (با ترکیب 75% مس و 5% سرب ، حاوی 15% قلع و 5% روی ) و 937 (با ترکیب 80% مس و 10% سرب به همراه 10% قلع ) وجود دارد که از مناسبترین مواد برای ساخت ابزارهایی چون شیر آب و تلمبه اند (همان ، ص 189).

---

منابع :
(1) محمدبن محمد ابوریحان بیرونی ، کتاب الجماهر فی معرفة الجواهر ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(2) اخوان الصفا، رسائل ، بیروت 1403؛
(3) محمدمؤمن بن محمد زمان حکیم مؤمن ، تحفة حکیم مؤمن ، تهران ( تاریخ مقدمه 1402 ) ؛
(4) عبدالرحمن خازنی ، ترجمة میزان الحکمه ، چاپ مدرّس رضوی ، تهران 1346 ش ؛
(5) محمدبن زکریا رازی ، کتاب الاسرار و سرالاسرار ، چاپ محمدتقی دانش پژوه ، تهران 1343 ش ؛
(6) همو، کتاب الاسرار، یا، رازهای صنعت کیمیا ، ترجمه و تحقیق حسنعلی شیبانی ، تهران 1349 ش ؛
(7) محمد زاوش ، کانی شناسی در ایران قدیم ، تهران 1348ـ 1355 ش ؛
(8) شهمردان بن ابی الخیر، نزهت نامة علائی ، چاپ فرهنگ جهانپور، تهران 1362 ش ؛
(9) فلین ، تروجن ، مواد مهندسی و کاربردهای آن ، ترجمة حبیب اللّ'ه ناظری ، تبریز ( بی تا. ) ؛
(10) عبداللّ'ه بن محمد کاشانی ، عرائس الجواهر و نفایس الاطایب ، چاپ ایرج افشار، تهران 1345 ش ؛
(11) محمدبن منصور، گوهرنامه ، چاپ منوچهر ستوده ؛
(12) فرهنگ ایران زمین ، ج 4 (1335 ش )؛
(13) محمدبن محمد نصیرالدین طوسی ، تنسوخ نامة ایلخانی ، چاپ مدرس رضوی ، تهران 1363 ش .

/ حسن فقیه عبداللهی /