جفری‌ ، آرتور، خاورشناس‌ و قرآن‌پژوه‌. [ به‌ احتمال‌ قوی‌ در 1892 ] به‌ دنیا آمده‌ است‌ ( رجوع کنید به بادئو و همكاران‌، ص‌ 50). وی‌ كشیش‌ كلیسای‌ مِتُدیست‌ شد و در دانشگاه‌ مِلبورن‌ به‌ تحصیل‌ پرداخت‌ (همان‌، ص‌ 50- 51). خدمت‌ سربازی‌اش‌ را در جنگ‌ جهانی‌ اول‌ (1914ـ 1918) در هند گذراند و هم‌زمان‌ در آنجا به‌ تدریس‌ در كالج‌ مسیحی‌ شهر مدراس‌ مشغول‌ شد (همان‌، ص‌ 49). در 1300 ش‌/ 1921، مركز مطالعات‌ زبان‌ وابسته‌ به‌ هیئت‌ تبشیری‌ امریكایی‌ در قاهره‌ توسعه‌ یافت‌ و با عنوان‌ مدرسه مطالعات‌ شرقی‌ ، زیرنظر دانشگاه‌ امریكایی‌ قاهره‌، به‌ فعالیت‌ پرداخت‌. چارلز واتسون‌، رئیس‌ این‌ دانشگاه‌، جفری‌ را به‌ همكاری‌ با این‌ نهاد تازه‌ تأسیس‌ دعوت‌ كرد و این‌ امر به‌ اقامت‌ جفری‌ در قاهره‌ انجامید (همانجا).

جفری‌ تحصیلات‌ خود را در دانشگاه‌ ادینبورو ادامه‌ داد و در 1308 ش‌/ 1929 موفق‌ به‌ اخذ درجه دكتری‌ شد (همان‌، ص‌ 50). او در 1317 ش‌/ 1938 قاهره‌ را ترك‌ كرد و بقیه عمر خود را در كلمبیا، در سمت‌ رئیس‌ و استاد دانشكده زبانهای‌ خاورمیانه‌ و خاور نزدیك‌ در دانشگاه‌ كلمبیا، سپری‌ نمود (همان‌، ص‌ 49، 51). وی‌ در 10 مرداد 1338/ 2 اوت‌ 1959 درگذشت‌ ( > گزیده‌ای‌ در باره اسلام‌ <، ص‌ 10، یادداشت‌ شاخت‌).

پژوهشهای‌ جفری‌ را، بر اساس‌ موضوع‌، می‌توان‌ به‌ چهار دسته كلی‌ تقسیم‌ كرد: پژوهشهای‌ قرآنی‌، مطالعاتی‌ در باره سیره پیامبر اسلام‌، مقالاتی‌ در باره رابطه اسلام‌ و مسیحیت‌، و ترجمه متون‌ اسلامی‌ به‌ انگلیسی‌. ظاهراً علاقه‌مندی‌ جفری‌ به‌ مطالعات‌ قرآنی‌ به‌سبب‌ معاشرت‌ وی‌ با گوتهلف‌ برگشترسر * بوده‌ است‌ ( رجوع کنید به مقدمتان‌ فی‌ علوم‌ القرآن‌ ، مقدمه جفری‌، ص‌ 3). در 1306 ش‌/ 1927، برگشترسر و جفری‌ تصمیم‌ به‌ چاپ‌ قرآن‌ گرفتند، حاوی‌ تمام‌ قرائات‌. به‌ این‌ منظور به‌ گردآوری‌ و بررسی‌ نسخه‌های‌ كهن‌ قرآن‌، جستجو در كتابهای‌ معتبر قرائات‌ و استخراج‌ قرائات‌ گوناگون‌ قرآنی‌ پرداختند ( رجوع کنید به رضوان‌، ص‌ 46). مرگ‌ برگشترسر در 1312 ش‌/ 1933، به‌ انجام‌ رسیدن‌ این‌ طرح‌ را متوقف‌ نمود. مقالاتی‌ كه‌ جفری‌ در این‌ دوره‌ و با چنین‌ هدفی‌ تألیف‌ كرده‌ است‌، عبارت‌اند از: > «قرائات‌ ابن‌مِقْسَم‌» <، > «قرائات‌ زیدبن‌ علی‌» < و > «چند قرائت‌ دیگر زیدبن‌ علی‌» < (كریمی‌نیا، ص‌ 127ـ 128). وی‌ در این‌ مقالات‌ به‌ گردآوری‌ برخی‌ قرائات‌ پرداخته‌ است‌. جفری‌ در ادامه این‌ فعالیتها، كتاب‌ المَصاحِف‌ ابوبكر عبداللّه‌بن‌ سلیمان‌ سجستانی‌ * (متوفی‌ 316) را تصحیح‌ و با مطالبی‌ در باره مَصاحِف‌ كهن‌ مندرج‌ در متون‌ تفسیری‌، در رساله > منابعی‌ برای‌ تاریخ‌ قرآن‌ < (لیدن‌ 1937) چاپ‌ كرد. او منابعی‌ را كه‌ در بازسازی‌ مصاحف‌ كهن‌ از آنها استفاده‌ نموده‌، معرفی‌ كرده‌ است‌ ( > رجوع کنید به منابعی‌ برای‌ تاریخ‌ قرآن‌ <، مقدمه‌، ص‌ 17ـ 18). در ادامه‌، وی‌ به‌ بررسی‌ مصحف‌ سمرقند، كه‌ به‌ مصحفی‌ از عهد عثمان‌ شهرت‌ دارد، پرداخت‌ ( رجوع کنید به جفری‌، 1942، ص‌ 175ـ176) و موارد اختلاف‌ كتابت‌ این‌ نسخه‌ را با مصحف‌ عثمان‌ بر شمرد ( رجوع کنید به همان‌، ص‌ 182ـ 195). از مسائل‌ مورد علاقه خاورشناسان‌ این‌ دوره‌، گردآوری‌ روایات‌ و اخبار تاریخی‌ مدعی‌ نقصان‌ قرآن‌ بود، چنان‌كه‌ نولدكه‌ * (ج‌ 1، ص‌ 234ـ261) گزارشهایی‌ از این‌ دست‌ را جمع‌ كرده‌ است‌. یكی‌ از متون‌ موردتوجه‌ آنان‌ در این‌ باره‌، كتاب‌ فضائل‌ القرآن‌ ِ ابوعبید قاسم‌بن‌ سلاّم‌ هروی‌ (متوفی‌ 224) است‌. اوتو پرتسل‌ *(متوفی‌ 1320 ش‌/ 1941) جفری‌ را با نسخه خطی‌ این‌ كتاب‌ در كتابخانه برلین‌ آشنا كرد و جفری‌ بخشی‌ از این‌ كتاب‌ را با عنوان‌ «بابُ ما رُفِعَ مِنَ الْقُرآن‌ بَعدَ نُزولِه‌ و لَمْ یثْبُت‌ فی‌ المَصاحِفِ» به‌ انگلیسی‌ ترجمه‌ نمود ( رجوع کنید به جفری‌، 1938، ص‌ 61 -65). در ادامه چنین‌ رویكردی‌، او مقاله > «متنی‌ متفاوت‌ از سوره فاتحه‌» < را نگاشت‌ و ادعا كرد كه‌ سوره فاتحه‌ در ابتدا جزو قرآن‌ نبوده‌ و تنها به‌ عنوان‌ دعایی‌ به‌ هنگام‌ تلاوت‌ قرآن‌ خوانده‌ می‌شده‌، اما بعدها جزئی‌ از قرآن‌ تلقی‌ شده‌ است‌ (نیز رجوع کنید به نولدكه‌، ج‌ 1، ص‌ 110ـ111). در این‌ مقاله‌، جفری‌ متنی‌ مشابه‌ سوره فاتحه‌ را به‌ نقل‌ از كتاب‌ تذكرة الائمه‌ محمد باقر بن‌ محمد تقی‌ لاهیجی‌، با انتساب‌ نادرست‌ آن‌ به‌ محمدباقر مجلسی‌ ( رجوع کنید به آقابزرگ‌ طهرانی‌، ج‌ 4، ص‌ 26) و منبعی‌ كه‌ هویت‌ آن‌ را به‌ نحو دقیق‌ بیان‌ نكرده‌، آورده‌ است‌. با آنكه‌ سستی‌ عبارات‌ این‌ متن‌ عربی‌ كاملاً واضح‌ است‌، جفری‌ هیچ‌ اشاره‌ای‌ به‌ این‌ مطلب‌ نكرده‌ است‌.

تحقیق‌ دیگر جفری‌، كتاب‌ > واژگان‌ دخیل‌ در قرآن‌ < است‌. این‌ كتاب‌ نیز حاصل‌ نگرش‌ خاص‌ خاورشناسان‌ به‌ قرآن‌ است‌. آنان‌ اغلب‌ با همان‌ رویكرد نقد تاریخی‌ متون‌ مذهبی‌ یهودیت‌ و مسیحیت‌ و با این‌ تلقی‌ كه‌ كتب‌ وحیانی‌، در فرآیندی‌ تاریخی‌ تدوین‌ شده‌ است‌، قرآن‌ را بررسی‌ كرده‌اند. در پی‌ چنین‌ رویكردی‌، این‌ پرسش‌ برای‌ آنان‌ مطرح‌ شده‌ كه‌ مطالب‌ موجود در قرآن‌، اعم‌ از اطلاعات‌ یهودی‌ و مسیحی‌، روایات‌ عهدین‌ و مطالب‌ مشابه‌ در ادبیات‌ مسیحیت‌ و یهودیت‌ از كجا آمده‌ و تا چه‌ حد متأثر از فرهنگ‌ یهودی‌ یا مسیحی‌ بوده‌ است‌ (رجوع کنید به برگ‌نیسی‌، ص‌ 98ـ104). توجه‌ خاورشناسان‌ به‌ موضوع‌ واژه‌های‌ دخیل‌ از اواخر قرن‌ سیزدهم‌/ نوزدهم‌ آغاز شد و تحقیقات‌ اولیه‌ را در این‌ زمینه‌، فرانكل، دوورژاك‌ ، مینگانا و هوروویتس‌ انجام‌ دادند. اهمیت‌ كتاب‌ جفری‌ در مقایسه‌ با تحقیقات‌ پیش‌ از خود، در بهره‌گیری‌ كامل‌تر از منابع‌ و جامعیت‌ آن‌ در زمان‌ تألیف‌ است‌، هر چند با توجه‌ به‌ پژوهشها و یافته‌های‌ اخیر، به‌ نظر می‌رسد كه‌ كتاب‌ جفری‌ نیاز به‌ بازنگری‌ جدّی‌ دارد (برای‌ نمونه‌ ایرادها رجوع کنید به همان‌، ص‌ 113ـ 115). جفری‌ در مقدمه مفصّل‌ خود بر این‌ كتاب‌، سیری‌ از پیدایش‌ این‌ بحث‌ را به‌ همراه‌ آرای‌ عالمان‌ مسلمان‌ در این‌ باره‌ آورده‌ است‌.

جفری‌ در حوزه تحقیق‌ متون‌ كهن‌ اسلامی‌، علاوه‌ بر كتاب‌ المصاحف‌ ، مقدمه تفسیر المبانی‌ فی‌ نظم‌ المعانی‌ را كه‌ متعلق‌ به‌ مؤلفی‌ ناشناخته‌ در قرن‌ پنجم‌ است‌، همراه‌ با مقدمه تفسیر ابن‌عَطیه‌ (متوفی‌ 546)، المحرّر الوجیز، در مجموعه‌ای‌ با نام‌ مقدمتان‌ فی‌ علوم ‌القرآن‌ (قاهره‌ 1333 ش‌/ 1954) به‌ چاپ‌ رساند. او مؤلف‌ تفسیر المبانی‌ را فردی‌ اندلسی‌ دانسته‌ (مقدمتان‌ فی‌ علوم‌القرآن، مقدمه‌، ص‌ 3ـ4)، در حالی‌كه‌ مؤلف‌ این‌ اثر از علمای‌ كَرّامی‌ نیشابور و احتمالاً ابومحمدحامدبن‌ احمدبن‌ جعفربن‌ بسطام‌ طَحیری‌ بوده‌ است‌ (انصاری‌ قمی‌، ص‌ 80؛
رحمتی‌، ص‌ 99). این‌ كتاب‌ موردتوجه‌ برخی‌ قرآن‌پژوهان‌ غربی‌ بوده‌ است‌ و حتی‌ قبل‌ از چاپ‌، نولدكه‌ و شاگردانش‌ از نسخه خطی‌ آن‌ برای‌ تألیف‌ تاریخ‌ قرآن‌ استفاده‌ كرده‌اند (رجوع کنید به نولدكه‌، ج‌ 2، ص‌ 184). عبداللّه‌ اسماعیل‌ صاوی‌ با تصحیح‌ برخی‌ اشكالات‌ جفری‌، این‌ كتاب‌ را در 1351 ش‌/ 1972 به‌ چاپ‌ رساند.

از دیگر مقالات‌ قرآنی‌ جفری‌ است‌: > «وضع‌ فعلی‌ مطالعات‌ قرآنی‌» <، > «قرآن‌ به‌ مثابه كتاب‌ آسمانی‌» <، > «تاریخ‌ متن‌ قرآن‌» < و دو مقاله‌ در باره تفسیر الهدایه و العرفان‌ فی‌ تفسیر القرآن‌ بالقرآن‌ ، نوشته عالم‌ مصری‌، محمد ابوزید (كریمی‌نیا، ص‌ 127ـ 128).

جفری‌ در حوزه مطالعات‌ سیره‌، چند مقاله‌ در باره زندگانی‌ پیامبر با عناوین‌> «آیا محمد(ص‌) از كودكی‌ پیامبر بود ؟» <، > «تأملی‌ در تاریخی‌ بودن‌ پیامبر اسلام‌» < و >«مسیحیان‌ در مكه‌» < و همچنین‌ كتابی‌ با نام‌ > اسلام‌، محمد و دین‌ او < نوشته‌ است‌. او در باره رابطه اسلام‌ و مسیحیت‌ سه‌ مقاله‌ نوشت‌ با عناوینِ > «كتاب‌ گرگوری‌ تاتئو بر ضد مسلمانان‌» <، > «مجموعه‌ای‌ از كتابها و جزوات‌ نقد مسیحیت‌ مورداستفاده مسلمانان‌ قاهره‌»< و > «ادبیات‌ نقد مسیحیت‌» < .

در حوزه ترجمه متون‌، وی‌ ترجمه كتاب‌ شجرة الكون‌ ابن‌عربی‌ را در دو مقاله‌ به‌ چاپ‌ رساند كه‌ بعدها متن‌ كامل‌ این‌ ترجمه‌ در 1341 ش‌/1962 در لاهور به‌ صورت‌ كتاب‌ منتشر شد. كتاب‌ مهم‌ او در این‌ حوزه‌، > گزیده‌ای‌ در باره اسلام‌ < است‌ كه‌ مجموعه‌ای‌ متنوع‌ از فرهنگ‌ و معارف‌ اسلامی‌ شامل‌ قرآن‌، حدیث‌، فقه‌، سیره‌، كلام‌ و تصوف‌ است‌.

در سالهای‌ اخیر، برخی‌ از مقالات‌ جفری‌ تجدیدچاپ‌ شده‌ است‌. رودی‌ پارت‌ * در كتاب‌ >قرآن‌ <، كه‌ حاوی‌ مقالات‌ قرآنی‌ خاورشناسان‌ است‌، مقاله > «پیشرفت‌ در مطالعه قرآن‌» < وی‌ را به‌ چاپ‌ رسانده‌ است‌. برخی‌ از پژوهشهای‌ وی‌ نیز در كتاب‌ > خاستگاههای‌ قرآن‌ < نوشته فردی‌ با نام‌ مستعار ابن‌وراق‌ آمده‌ است‌. جفری‌ برای‌ د. اسلام‌ (چاپ‌ دوم‌)، مقاله‌های‌ آیه‌ (Aya )، آزر (Azar)، ایوب‌ (Ayyub) و عصا (Asa ) را تألیف‌ كرده‌ است‌.

از میان‌ تألیفات‌ جفری‌، كتاب‌ واژه‌های‌ دخیل‌ در قرآن‌ مجید (تهران‌ 1372 ش‌) او با ترجمه فریدون‌ بدره‌ای‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌.

---

منابع‌:
(1) آقابزرگ‌ طهرانی‌؛
(2) حسن‌ انصاری‌ قمی‌، «ملاحظاتی‌ چند در باره میراث‌ برجای‌ مانده‌ كرامیه‌»، كتاب‌ ماه‌ دین‌، ش‌ 56 57 (خرداد و تیر 1381)؛
(3) كاظم‌ برگ‌نیسی‌، «واژه‌های‌ دخیل‌ قرآن‌ و دیدگاهها»، معارف‌، دوره 12، ش‌ 1 و 2 (فروردین‌ ـ آبان‌ 1374)؛
(4) محمدكاظم‌ رحمتی‌، «تكمله‌ای‌ بر ' ملاحظاتی‌ چند در باره میراث‌ برجامانده كرامیه‌ ، »، كتاب‌ ماه‌ دین‌ ، ش‌ 60 61 (مهر و آبان‌ 1381)؛
(5) مرتضی‌ كریمی‌نیا، كتاب‌شناسی‌ مطالعات‌ قرآنی‌ به‌ زبان‌های‌ اروپایی‌: 1700ـ1995 ، تهران‌ 1380 ش‌؛
(6) مقدمتان‌ فی‌ علوم‌القرآن‌ ، چاپ‌ آرتور جفری‌ و عبداللّه‌ اسماعیل‌ صاوی‌، قاهره‌: مكتبة الخانجی‌، 1392/1972؛


(7) John S. Badeau, E. F. F. Bishop, and F. C. Grant, "Artur Jeffery: atribute", The Muslim world ,50 (1960);
(8) Arthur Jeffery, "Abu ـ Ubaid on the verses missing from the Qura n", ibid, 28 (1938);
(9) idem, "The orthography of the Samarqand Qur'an codex", Journal of the American Oriental Society , 62 (1942);
(10) Material for the history of the text of the Qur'an , ed. Arthur Jeffery, Leiden 1937, repr. New York 1975;
(11) Theodor Nخldeke, Geschichte des Qorans , Leipzig 1909, repr. Hildesheim 1981;
(12) A Reader on Islam , ed. Arthur Jeffery, The Hague: Mouton, 1962;
(13) E. A. Rezvan, "The Qur'an and its world", in Manuscripta Orientalia , vol.4, no.4 (1998).

/ محمدكاظم‌ رحمتی‌ /