جَزوله‌ ، نام‌ عربی‌ قبیله بربر قدیمی‌ كوچكی‌ در جنوب‌غربی‌ مراكش‌ كه‌ بی‌تردید با گروه‌ صَنهاجه‌ * خویشاوندی‌ دارد. آنان‌ همراه‌ با قبیله‌ خویشاوند خود، لمطه‌ *، در دامنه‌های‌ جنوبی‌ كوههای‌ ماوراء اطلس‌ بادیه‌نشین‌ بودند، اما در زمانهای‌ بسیار دور، عده‌ای‌ از ایشان‌ در بخش‌ غربی‌ كوهستان‌ مذكور (جبل‌ هنكیسه‌ ) ساكن‌ شدند. سكونتگاه‌ اصلی‌ ایشان‌ تاغجیزت‌ نام‌ داشت‌ كه‌ اینك‌ به‌ تاغجیجت‌ معروف‌ است‌ و در هشتاد كیلومتری‌ جنوب‌شرقی‌ تیزنیت‌ * قرار دارد. عبداللّه‌بن‌ یاسین‌ *، بنیانگذار نهضت‌ سیاسی‌ ـ مذهبی‌ مرابطون‌ * ، از قبیله جزوله‌ برخاست‌. این‌ قبیله‌ سهم‌ مهمی‌ در نهضت‌ مذكور داشت‌ و برخی‌ از مرابطون‌ در دشتهای‌ مراكش‌ سكونت‌ داشتند.

در پی‌ بروز نخستین‌ شكستهای‌ مرابطون‌ در سُوس‌، افراد قبیله جزوله‌ با موحدون‌ * هم‌پیمان‌ شدند (533/1138) و نیروهای‌ مبارز خود را در اختیار آنان‌ قرار دادند، اما وفاداری‌ این‌ نیروها برای‌ رویارویی‌ با خویشاوندان‌ مرابطون‌ ایشان‌ در تِلِمْسان‌، آنچنان‌ مورد تردید بود كه‌ موحدون‌، آنان‌ را با توسل‌ به‌ حیله‌، قتل‌عام‌ كردند (539/ 1144). ازاین‌رو، افراد جزوله‌ از كسانی‌ كه‌ برضد موحدون‌ طغیان‌ كرده‌ و به‌ سختی‌ مجازات‌ شده‌ بودند، حمایت‌ كردند.

سپس‌ به‌ مدت‌ حدوداً یك‌ قرن‌، جزوله‌ مطیع‌ [ قبیله ( بَنویدّارِ سوس‌ بود. بعدها چون‌ بنویدّار، بادیه‌نشینان‌ متعلق‌ به‌ گروه‌ مَعْقِل‌ را متحدِ خود معرفی‌ كرده‌ بودند، جزوله‌ نیز مآلاً با یكی‌ از قبایل‌ ایشان‌ به‌ نام‌ ذوحَسّان‌ متحد شد. لِئوی‌ آفریقایی‌ در آغاز قرن‌ دهم‌/ شانزدهم‌، مردم‌ جزوله‌ را روستانشینانی‌ فقیر و ستیزه‌جو وصف‌ كرده‌ است‌ (ج‌ 1، ص‌ 144). از میان‌ هم‌اینان‌ بود كه‌ نخستین‌ امیران‌ سعدیان‌، شمخال‌چیانِ ) جنگجویانی‌ كه‌ نوعی‌ سلاح‌ گرم‌ كوچك‌تر از توپ‌ را شلیك‌ می‌كردند ] خود را اجیر كردند.

در دوران‌ انحطاط‌ خاندان‌ سعدیان‌، سادات‌ جعفری‌ (؟)، از قبیله سَمْلاله‌، حدود نیم‌ قرن‌ (تا 1080/1670)، از پایتخت‌ خود، ایلیغ‌، بر سرزمین‌ جزوله‌ حكم‌ راندند و قلمرو آنان‌ تا سوس‌ و به‌طور موقت‌ تا دَرعه‌ و سِجِلْماسه‌ گسترش‌ یافت‌ (دوران‌ ابوحسّون‌، ملقب‌ به‌ ابودومیعه‌).

در آغاز قرن‌ سیزدهم‌/ نوزدهم‌، امارت‌ جدید، كماكان‌ به‌ مركزیت‌ ایلیغ‌، پدید آمد كه‌ مؤسس‌ آن‌، سیدی‌ از سملاله‌ بود و تصور می‌شود تا اواخر قرن‌ نوزدهم‌ پا بر جا بوده‌ است‌. این‌ امارت‌ با عنوان‌ «مملكت‌ سیدهاشم‌ یا هیشم‌» در میان‌ سیاحان‌ و نقشه‌نگاران‌ اروپایی‌، شهرتی‌ كاذب‌ یافته‌ است‌ و مورخان‌ عرب‌ مراكشی‌ از آن‌ ذكری‌ نكرده‌اند.

امروزه‌ نام‌ جزوله‌ كاربرد ندارد مگر در مورد یكی‌ از دو طایفه سیاسی‌ ـ قومی‌ (لَفّ) كه‌ قبایل‌ ناحیه ماوراء اطلس‌ میان‌ این‌ دو تقسیم‌ شده‌اند. جزوله‌های‌ پیشین‌، اینك‌ اتحادیه قبایل‌ والتیته‌ ها (به‌ زبان‌ بربری‌ ایدا اولتیت‌ ) را تشكیل‌ داده‌اند. مركز این‌ ناحیه‌ تازروالت‌ * نام‌ دارد.

علاوه‌ بر عبداللّه‌بن‌ یاسین‌، روحانی‌ بزرگ‌ احمدبن‌ موسی‌ اسملالی‌ (متوفی‌ 971/1563) مشهور به‌ سید حَمادو موسی‌، و محمدبن‌ احمد الحُوذیگی‌ (متوفی‌ 1197/1782) مؤلف‌ مجموعه شرح‌ احوال‌ اولیای‌ محلی‌، نیز از جزوله‌ برخاسته‌اند.

املای‌ عربی‌ جَزوله‌ (گاه‌ جُزوله‌) با اسامی‌ جمع‌ بربری‌ اَوگوزولن‌ (منسوخ‌) و ایگ‌ زولن‌ همخوانی‌ دارد. برخی‌ كوشیده‌اند [ نام‌ ] آنها (جزوله‌) را بر اصطلاح‌ قدیمی‌ گتولی‌ تطبیق‌ دهند.

---

منابع‌:
(1) [ لئوی‌ آفریقایی‌، وصف‌ افریقیا ، ترجمه‌ عن‌ الفرنسیة محمد حجی‌ و محمد اخضر، بیروت‌ 1983]؛


(2) Ch. de Foucauld, Reconnaissance au Maroc , 318;
(3) L. Justinard, "Notes sur l'histoire du Sous", Archives marocaines , XXIX (1933), and passim;
(4) also in Hesperis , V (1925), 265 and VI (1926), 351;
(5) Marmol, L'Afrique , tr. d,Ablancourt, vol.2, 42, 75;
(6) EI 2 , s.v. " A l-Sus A l-Aksa " (by E. Levi-Proven cal-[Cl.Lefebure]), bibl.

/ ژ. س‌. كولن‌ ( د. اسلام‌ ) /