جَرْبَه‌ ، جنگ، نبردی‌ دریایی‌ بین‌ ناوگان‌ عثمانی‌ و متفقینِ اسپانیایی‌ و ایتالیایی‌، در نزدیكی‌ جزیره جربه‌ *، در 967/1560.

در میانه‌ سده دهم‌/ شانزدهم‌، فرمانده‌ اصلی‌ ناوگان‌ عثمانی‌، طورغود رئیس‌ (طورغود علی‌پاشا *؛ متوفی‌ 972)، جزیره‌ جربه‌ را پایگاه‌ عملیات‌ علیه‌ اسپانیاییها قرار داد. او دریازنان‌ ترك‌ و عرب‌ را گرد آورد و با سلطان‌ حمید (مولا احمدبن‌ حسن‌)، فرمانروای‌ تونس‌ (حك: 948ـ977)، موافقتنامه‌ای‌ امضا كرد كه‌ به‌موجب‌ آن‌، سلطان‌ برای‌ طورغود ارزاق‌، قورخانه‌ و مهمات‌ نظامی‌ تأمین‌ می‌كرد و در مقابل‌، طورغود مقدار معینی‌ از غنایم‌ را به‌ سلطان‌ تونس‌ می‌داد (اوزون‌ چارشیلی‌، ج‌ 2، ص‌ 442؛ ایوانوف، ص‌210). پس‌ از این‌ توافق‌، طورغود بعضی‌ مناطق‌ بین‌ تونس‌ و طَرابُلُس‌ غرب‌ و سپس‌ در 956/ 1549 شهر مهدیه‌ * را، كه‌ محل‌ امنی‌ برای‌ او بود، تصرف‌ كرد. این‌ پیروزی‌ تحركات‌ نظامی‌ اروپای‌ جنوبی‌ را در پی‌ داشت‌ (اوزون‌ چارشیلی‌، ج‌ 2، ص‌ 443).

جنگ‌ هنگامی‌ در گرفت‌ كه‌ آندرآ دوریا، فرمانده‌ نیروی‌ دریاییاسپانیا، با ناوگان‌ متشكل‌از هشتاد كشتی‌ جنگی‌ و حمایت‌ كشتیهایی‌ از ناپل‌، صقلیه‌/ سیسیل‌، پاپالق‌/ پایالیك‌/ واتیكان و فلورانس‌ عازم‌ تونس‌ شد و در 12 جمادی‌الا´خره 957/ 28 ژوئن‌ 1550، نیروهای‌ دون‌ خُوان‌ د فیگا (نایب‌السلطنه ‌سیسیل‌) محاصره ‌مهدیه‌ را آغاز كردند (همانجا؛ ایوانوف‌، ص‌ 212؛ شاو ، ج‌ 1، ص‌ 106). دوریا ابتدا قلاعی‌ را كه‌ در دست‌ طورغود بود و سپس‌ مهدیه‌ (27 شعبان‌ 957/ 10 سپتامبر 1550) را تصرف‌ كرد. طورغود از مهدیه‌ گریخت‌ و به‌ جربه‌ بازگشت‌ (ایوانوف‌، همانجا). آنگاه‌ شارل پنجم‌/ شارل‌كن‌/ كارلوس‌، پادشاه‌ اسپانیا، شهسوارانِ مالطه‌/ مالت را به‌ دریازنی‌ در برابر ناوگان‌ عثمانی‌ برانگیخت‌ (شاو، همانجا). طورغود، به‌منظور وادار كردن‌ دشمن‌ به‌ ترك‌ مهدیه‌، به‌ دستور سلیمان‌ قانونی‌ در معیت‌ غازی‌ پیاله‌پاشا (متوفی‌ بعد از 973)، دریاسالار بزرگ‌، به‌ سواحل‌ ایتالیا حمله‌ كرد ولی‌ موفق‌ نشد در مهدیه‌ نیرو پیاده‌ كند (هامرـ پورگشتال، ج‌ 3، ص‌ 417؛ اوزون‌ چارشیلی‌، همانجا) و چون‌ جزیره جربه‌ (پایگاه‌ عملیاتی‌ طورغود) تحت‌ فشار محاصره اسپانیاییها قرار گرفت‌ (ربیع‌الاول‌ 958/ آوریل‌ 1551)، او با قطعِ گذرگاه‌ القنطره‌ (آلكانتارا / قنطره ‌السیف‌) و حفرِ آبراهه‌، به‌ خلیج‌ بوغَرارَه‌ رسید و از آنجا در 13 ربیع‌الا´خر 958/ 20 آوریل‌ 1551، به‌ دریای‌ آزاد راه‌ یافت‌ (پچوی، ج‌ 1، ص‌ 185ـ186؛ د. اسلام‌ ، چاپ‌ دوم‌، ذیل‌ "Djarba, Battle of "). وی‌ به‌ قصدِ پس‌ گرفتن‌ جربه‌، از جزیره آغریبوز (اوبیا) به‌ سمت‌ مالطه‌ حركت‌ كرد و سپس‌ به‌ همراه‌ امیرالبحر (قاپودان‌) سنان‌پاشا (متوفی‌ 961) به‌ سمت‌ طرابلس‌ غرب‌ روانه‌ شد و با هجوم‌ از راه‌ دریا و خشكی‌، طرابلس‌ غرب‌ را در 11 شعبان‌ 958/14 اوت‌ 1551 فتح‌ كرد (حاجی‌خلیفه‌، ص‌ 169؛ اوزون‌ چارشیلی‌، همانجا؛ بومباچی‌، ص‌ 206ـ207). از سویی‌ در پی‌ پیروزی‌ فرانسه‌ بر اتریش‌، عثمانی‌ و فرانسه‌ پیمان‌ اتحاد خود را علنی‌ ساختند ودر 16 صفر 960/ اول‌ فوریه‌ 1553 معاهده همكاری‌ بین‌ نیروهای‌ دریایی‌، به‌ویژه‌ برضد اتریش‌، امضا گردید (شاو، همانجا). یوحنّای‌ والِتایی‌ (ارباب‌ بزرگ‌ مالطه‌) و دوكِ شهرِ سِلی (سالم‌)، به‌ منظور خاتمه‌ بخشیدن‌ به‌ خطر سلطه تركان‌ عثمانی‌ بر طرابلس‌ و جربه‌، در 966/ 1559 برای‌ تشكیل‌ و تدارك‌ ناوگان‌ صلیبی‌ از فیلیپ‌ دوم‌، پادشاه‌ اسپانیا، اجازه‌ خواستند ( د. ترك‌، ذیل‌ "Cerbe Deniz Muharebesi" ؛ نیز رجوع کنید به د. اسلام‌ ، همانجا). فیلیپ‌ دوم‌ با حركت‌ نیروهای‌ متفق‌ به‌ سمت‌ طرابلس‌ موافقت‌ كرد. طورغود رئیس‌ خبر آمدن‌ ناوگان‌ متفقین‌، متشكل‌ از دویست‌ فروند كشتی‌ بخاری‌ جنگی‌ و كشتی‌ پارویی‌ باركش‌ (شامل‌ اسپانیا، ژنو، پاپالق‌، فلورانس‌ و مالطه‌، صقلیه‌ و ناپل‌)، به‌ فرماندهی‌ آندرآ دوریا، را به‌ دربار استانبول‌ رسانید (بومباچی‌، ص‌204؛ اوزون‌ چارشیلی‌، ج‌ 2، ص‌ 445؛ ایوانوف‌، ص‌ 225؛ د. ترك‌، همانجا).

در 13 جمادی‌الاولی‌ 967/ 10 فوریه 1560، نیروی‌ دریایی‌ اسپانیا و ایتالیا، پس‌ از تجمع‌ در مسینه‌ (مسینا) و سپس‌ مالطه‌، با دَهها هزار سپاهی‌ به‌ جانب‌ جربه‌ راندند و در 9 جمادی‌الا´خره 967/ 7 مارس‌ 1560، جربه‌ را اشغال‌ كردند (صولاق‌زاده‌، ص‌ 542 543؛ بومباچی‌، ص‌ 213ـ216؛ هامرـ پورگشتال‌، ج‌ 3، ص‌420) و پس‌ از تصرف‌ برج‌الكبیر، قلعه اصلی‌ جربه‌، در 16 جمادی‌الا´خره‌ 967/ 14 مارس‌ 1560 آنجا را استحكام‌ بخشیدند (ایوانوف‌، ص‌ 233). طورغود چون‌ با نیروی‌ اندك‌ یارای‌ ایستادگی‌ نداشت‌، به‌ طرابلس‌ برگشت‌ و اوضاع‌ را به‌ اطلاع‌ دربار استانبول‌ رسانید و ضمناً ناوگان‌ ویژه ایالتی‌ خود را بازسازی‌ كرد. وی‌ از سوی‌ پیاله‌پاشا، بیگلربیگی‌ طرابلس‌ شد و با او برای‌ بازپس‌گیری‌ جربه‌ همكاری‌ نمود (همان‌، ص‌ 225، 232؛ شاو، همانجا). طولی‌ نكشید كه‌ ناوگان‌ عثمانی‌ با بیش‌ از دویست‌ كشتی‌ به‌ فرماندهی‌ پیاله‌پاشا به‌ جربه‌ آمدند (اوزون‌ چارشیلی‌، ج‌ 2، ص‌ 445ـ446؛ نیز رجوع کنید به بومباچی‌، ص‌ 213). رویارویی‌ ناوگان‌ عثمانی‌ با نیروی‌ دریایی‌ متفقین‌ اسپانیایی‌ و ایتالیایی‌ منجر به‌ جنگی‌ شد كه‌ در تاریخ‌، به‌ جنگ‌ جربه‌ معروف‌ است‌.

ناوگان‌ عثمانی‌، تحت‌ فرماندهی‌ پیاله‌پاشا و طورغود رئیس‌، در 15 شعبان‌ 967/ 11 مه‌ 1560 ناوگان‌ اسپانیاییها را غافلگیر و بخش‌ بزرگی‌ از آن‌ را نابود ساخت‌ (هامرـ پورگشتال‌، همانجا؛ ایوانوف‌، ص‌ 235). در 20 شعبان‌ 967/ 16 مه‌ 1560، پادگان‌ برج‌الكبیر، به‌ فرماندهی‌ ژنرال‌ آلوارو د ساندی‌ (آدمیرال‌ اسپانیایی‌)، محاصره‌ شد و به‌ سبب‌ كمبود آب‌ و هلاكت‌ شماری‌ از اسپانیاییها، در 8 ذیقعده‌ 967/ 31 ژوئیه 1560 پس‌ از هشتاد روز مقاومت‌، اسپانیاییها تسلیم‌ شدند (هامرـ پورگشتال‌؛ د. اسلام؛ ایوانوف‌، همانجاها؛ نیز رجوع کنید به بكه‌ ـ گرامون‌، ص‌230). شصت‌ كشتی‌ متفقین‌ غرق‌ شد و بیست‌ هزار تن‌ از نیروهایشان‌ كشته‌ شدند (اوزون‌ چارشیلی‌، ج‌ 2، ص‌ 446؛ قس‌ بومباچی‌، ص‌ 206ـ216). پس‌ از جنگ‌ دریایی‌ جربه‌، نیروهای‌ عثمانی‌ وارد جزیره‌ شدند. پیاله‌پاشا جزیره‌ را به‌ طورغود واگذار كرد و خود عازم‌ طرابلس‌ و سپس‌ استانبول‌ شد و مقام‌ وزارت‌ گرفت‌ (اوزون‌ چارشیلی‌، همانجا؛ هزارفن‌ ، ص‌ 158).

دون‌ آلوارو د ساندی‌ به‌ اسارت‌ دولت‌ عثمانی‌ در آمد و هرچند مورخ‌ فرانسوی‌، پینیون‌، بر آن‌ است‌ كه‌ به‌ دستور طورغود همه ‌اسرا كشته‌ شدند و برج‌الرئوس‌ از سرهای كشتگانِ اسپانیایی جنگِ جربه‌ بنا شده‌ است‌ (ایوانوف‌، ص‌ 235ـ236؛ د. اسلام‌، همانجا، هر دو به‌ نقل‌ از پینیون‌)، به‌ روایت‌ هامر ـ پورگشتال‌ (متوفی‌ 1273)، اسرای‌ اسپانیایی‌ به‌ وساطت‌ بوسبك‌ ، سفیر اتریش‌، آزاد شدند و این‌ امر به‌ صلح‌ میان‌ عثمانی‌ و اتریش‌ انجامید. آلوارو با اینكه‌ به‌ پذیرش‌ اسلام‌، حتی‌ به‌ وعده فرماندهی‌ در دولت‌ عثمانی‌، تن‌ نداد، اجازه‌ یافت‌ با دوستانش‌ ملاقات‌ كند و حتی‌ وی‌ با ژنرال‌ دون‌ سانسیو و فرمانده‌ سیسیلیها، دون‌ برنگار، آزاد شد و به‌ حضور امپراتور اتریش‌ رسید. از میان‌ اسرا، چغاله‌زاده‌ * (یوسف‌ سنان‌ پاشا)، فرزند قاپودان‌ پاشای‌ جنوایی‌، بعدها قاپودان‌پاشا و صدر اعظم‌ عثمانی‌ شد (ج‌ 3، ص‌ 317، 423ـ424). برج‌الرئوس‌ به‌ دستور حاكم‌ تونس‌، احمدبای‌ (بای‌احمد)، در 1264/ 1848 ویران‌ گردید (ایوانوف‌، ص‌ 236؛ د. اسلام‌، همانجا).

---

منابع‌:
(1) اسماعیل‌ حقی‌ اوزون‌ چارشیلی‌، تاریخ‌ عثمانی‌، ترجمه وهاب‌ ولی‌، ج‌ 2، تهران‌ 1370 ش‌؛
(2) نیكالای‌ آلكسی‌ یویچ‌ ایوانوف‌، الفتح‌ العثمانی‌ للاقطار العربیة‌: 1516ـ1574، نقله‌ الی‌ العربیة‌ یوسف‌ عطااللّه‌، چاپ‌ مسعود ضاهر، بیروت‌ 1988؛
(3) ژان‌لوئی‌ بكه‌ ـ گرامون‌، «اوج‌ الامبراطوریة‌ العثمانیة‌: الاحداث‌ (1512ـ1606)»، در تاریخ‌الدولة‌ العثمانیة، اشراف‌ روبیر مانتران‌، ترجمه ‌بشیر سباعی‌، ج‌ 1، قاهره‌ 1992؛
(4) مصطفی‌بن‌ عبداللّه‌ حاجی‌خلیفه‌، ترجمة‌ تقویم‌التواریخ‌: سالشمار وقایع‌ مهم‌ جهان‌ از آغاز آفرینش‌ تا سال‌ 1085 ه.ق‌، از مترجمی‌ ناشناخته‌، چاپ‌ میرهاشم‌ محدث‌، تهران‌ 1376 ش‌؛
(5) محمد همدمی‌ صولاق‌زاده‌، صولاق‌زاده‌ تاریخی‌، استانبول‌ 1297؛


(6) Alessio Bombaci, "Le fonti Turche della Battaglia delle Gerbe (1560)", Rivista degli studi Orientali , XXI (1946);
(7) EI 2,s.v. "Djarba, Battle of " (by R. Mantran);
(8) Joseph von Hammer-Purgstall, Geschichte des osmanischen Reiches , Graz 1963;
(9) Hüseyin Hezarfen, Telhlsül-beyan fi kavaι00n. Al-i Osman , ed. Sevim İlgürel, Ankara 1998;
(10) Ibrahim Pecevî, Pecevî tarihi , ed. Murat Uraz, Istanbul 1968-1969;
(11) Stanford J. Shaw, History of the Ottoman Empire and modern Turkey , Cambridge 1985;
(12) TA , s.v. "Cerbe Deniz Muharebesi".

/ ناصر شعاریان‌ /