جَرّاحی ، از رودهای مهم دائمی در حوضة آبریز خلیج فارس و دریای عمان . این رود به طول حدود 438 کیلومتر از کوههای راه باریک ، سفید و گِل گیلَک ، از ارتفاع 200 ، 2 متری در 53 کیلومتری شمال غربی یاسوج (واقع در مشرق استان کهگیلویه و بویراحمد) سرچشمه می گیرد و مسیر رود نخست شمال غربی سپس جنوب غربی بعد شمال غربی و در انتهای مسیر جنوب غربی است و در شهرستانهای کهگیلویه ، بهبهان ، رامهرمز، بندر ماهشهر، شادگان و خرمشهر جریان می یابد (جعفری ، ج 2، ص 167).

رود جرّاحی ــ که قسمت اعظم آن در استان خوزستان جریان دارد ــ از تلاقی دو رود عمده به نامهای مارون *

و اعلا (اللّه یا رامهرمز) تشکیل می شود. رود مارون و رود اعلا، به ترتیب پس از طی 310 و 145 کیلومتر از سرچشمه شان ،

پس از تلاقی در مکانی به نام چَمِهاشم (در بیست کیلومتری جنوب رامهرمز)، جرّاحی خوانده می شود (افشین ، ج 1، ص 139ـ 140، 146). یداللّه افشین (ج 1، ص 140) طول

رود را از محل تلاقی تا مصبّ آن در خورموسی ، 210 کیلومتر

و از سرچشمة رود مارون تا مصب ، 520 کیلومتر ضبط

کرده است . پهنای رود بین صد تا دویست متر و ژرفای

آن به طور متوسط دو تا سه متر ــ در دشت شادگان ــ است (رزم آرا، ص 17).

رود جرّاحی پس از چم هاشم ، در دشتهای جنوبی رامهرمز جریان می یابد و وارد دشت رامشیر می گردد. این رود در مناطق پایین تر دشتها، به سبب کاهش شیب ، در بستر عریض وپرپیچ و خم جریان می یابد. رود به سمت غرب جاری می شود و پس از آبیاری اراضی شمالی ماهشهر، وارد دشت شادگان می گردد. در اینجا رود بستر مشخصی ندارد و سیلابهای آن در مسیلهای متعددی جریان می یابد. یکی از شاخابه های منشعب از آن به نام نهرشادگان پس از پیوستن به کارون * ، به خلیج فارس می ریزد. ادامة جریان اصلی در جهت جنوب و در مسیر جادة ماهشهر ـ آبادان ، راه آهن اهواز ـ بندر امام خمینی را قطع می کند و وارد



دهستان بوزی ، در بخش مرکزی شهرستان شادگان ، شده و در مغرب ماهشهر وارد خورموسی و خلیج فارس می شود (افشین ، ج 1، ص 139؛ نیز رجوع کنید بهفرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 90، ص 88 ـ89؛ جعفری ، همانجا؛ جغرافیای کامل ایران ، ج 1، ص 658ـ 659)؛ طغیان رود جرّاحی تالابهای بزرگی ، در محل به نام هور، در دشت شادگان ایجاد می کند ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 90، ص 88).

میانگین آبدهی (دِبی ) سالانة آن 650 ، 1 میلیون متر مکعب در ایستگاه مِشراگِه است (افشین ؛ جعفری ، همانجاها). یداللّه افشین (همانجا) آبدهی جرّاحی را در یک دورة نوزده ساله ، ششصد میلیون متر مکعب در سال ضبط کرده است .

مساحت حوضة آبریز جرّاحی 245 ، 23 کیلومتر مربع

است که حدود 910 ، 10 کیلومتر مربع آن را اراضی بلند کوهستانی و 325 ، 12 کیلومتر آن را اراضی کوهپایه ای و

دشتی تشکیل می دهند. بهبهان ، رامهرمز، رامشیر، هَفْتگِل و باغ مَلِک از مراکز شهری مهم این حوضه به شمار می روند (افشین ، ج 1، ص 140).

امروزه بندهای قدیمی و آثاری از سدهای شکسته یا تجدید بنا شده ، بر روی رود جرّاحی وجود دارد (اقتداری ، ص 679؛ برای آثار رجوع کنید به خوزستان * ). نام رود در منابع قدیم به صورت طاب و نهرطاب آمده است ( رجوع کنید بهحدودالعالم ، ص 45؛
ابن بلخی ، ص 148). در منابع جدیدتر، تاب تیری ، جرّاحیه و کردستان هم ضبط شده است ( رجوع کنید بهلسترنج ، ص 270؛
رزم آرا، همانجا؛
کنعانی هندیجانی ، ص 189). ظاهراً رود جرّاحی ، «وادی اَرَّجان » هم خوانده می شده است ( رجوع کنید به ابن فقیه ، ص 199).

برخی محققان ، به اشتباه ، رود زهره / هِندیجان / زیدون را، که در روزگار باستان به اوراتیس مشهور بوده ، با رود جرّاحی و همچنین در پاره ای موارد با «خیرآباد» (شاخابة هندیجان ) یکی دانسته اند ( رجوع کنید بهگاوبه ، ص 77؛
لسترنج ، همانجا).

ظاهراً رود جرّاحی در دورة پیش از اسلام ، مرز طبیعی فارس ، اصفهان و خوزستان به شمار می رفت ( رجوع کنید به گاوبه ، ص 11). آخرین جنگ اردوان پنجم اشکانی (حک : 209ـ226 میلادی ) با اردشیر بابکان (حک : 226ـ241 میلادی ) در 226 (یا بین 220 تا 226)، که به شکست اردوان انجامید، میان شهرهای بهبهان و شوشتر و در کنار رود جرّاحی وقوع یافت (پیرنیا، ج 3، ص 2531ـ2532). از شهرهای قدیمی کنار رود، که امروزه ویرانه های آنها باقی است ، دَوْرَق * و اَرّجان * اند (کنعانی هندیجانی ، همانجا؛
لسترنج ، ص 269؛
اقتداری ، ص 680؛
قس مقدسی ، ص 24 که رود ارّجان را جدا از رود طاب آورده است ). جغرافی نویسان متقدم ، هنگام توصیف شهر ارجان ، در بارة دوپل سنگی روی این رود به نامهای پل خسروی یا القَنطرةُ الکَسْرویة ، که از بناهای دورة ساسانی بوده ، و پل ثکان / تکان / رَکان ، منسوب به دیلمی ، پزشک حَجاج بن یوسف ثقفی (والی اموی عراق ، متوفی 95)، مطالبی آورده اند. اهالی ارّجان از طریق این دوپل به خوزستان می رفتند ( رجوع کنید بهابن فقیه ، همانجا؛
ابن خرداذبه ، ص 43؛
اصطخری ، ص 152؛
نیز رجوع کنید به شوارتس ، ج 3، ص 117ـ 118 و پانویس ).

جغرافی نویسان دورة اسلامی رود جرّاحی را بزرگ ترین رود فارس با 47 فرسنگ طول ، حد میان ایالت فارس و خوزستان ضبط کرده اند، که از کوههای جیلو ( در جنوب غربی ) اصفهان نزدیک بُرج (در مقابِل ) سمیرم / سِمیرُم (در ولایت اصطخر) سرچشمه می گرفت و در ناحیة سَردَن و اَبرَج جریان می یافت و به رود مَسِن در جانب چپ رود جرّاحی می ریخت و قریة

مسن در ملتقای رود را آبیاری می کرد و پس از عبور از باب ارّجان (یکی از شش دروازة شهر ارّجان ) و پل ثکان به رستاق ریشهر، از نواحی کورة ارجان ، می رسید و در حدود (مغرب ) مَهْروبان / ماهی روبان ، شهری میان رود و دریا و سینیز،

به دریا (خلیج فارس ) می ریخت ( رجوع کنید به ابن حوقل ، ص 274؛
حدودالعالم ، همانجا؛
ابن بلخی ، ص 150؛
یاقوت حموی ، ذیل «طاب »؛
حمداللّه مستوفی ، ص 224). لسترنج احتمال داده است که جغرافی نویسان دورة اسلامی ، قسمت علیای رود جرّاحی و مسن ، شاخابة آن ، را با رودهایی که از شاخه های علیای کارون است ، اشتباه گرفته باشند. همچنین نوشته است که مسیر قسمت سفلای رود جرّاحی در نزدیک خلیج فارس ، از

قرن چهارم تغییر کرده است و شاید کاتبان ، «حوالی رود تستر» یعنی «مصب رود کارون » را حوالی سینیز نوشته اند (ص 270ـ271، پانویس ).

امام شوشتری (ص 44ـ 45) می نویسد رود جراحی از دو رشته آب تشکیل می شود: یکی شمالی که آن را رود زرد و دیگری از جنوب شرقی ، که آن را ماران (مارون ) می خوانند. این دو رشته در زیر قلعة شیخ جنوبی رامهرمز به هم می پیوندند و از کوه به صحرای جرّاحی وارد می شوند و در آنجاست که آن را رود جرّاحی می گویند و پس از عبور از قصبة خلف آباد و قریة مَکسَر، به خاک شادگان وارد می گردد و در آنجا به جویهای بسیار تقسیم می شود. پایان آن مردابی است در جنوب و مشرق شادگان که آب آن نزدیک قریة مارو در نُه میلی خرمشهر به کارون می پیوندد و مقداری از آن ، از راه خور «یزیه » و خور «قُبان » به دریا می ریزد.





در دورة ناصرالدین شاه (حک :1264ـ1313)، دسته ای از ایلات عرب تابستانها را در کنار رود جرّاحی به سر می بردند (فسائی ، ج 2، ص 1578).

در این دوره نام رود جرّاحی به بلوکی که در آن جریان داشت هم اطلاق می شد. فسائی (ج 2، ص 1414) ناحیة جرّاحی را در مشرق بلوک فلاحی و قصبة آن را خلف آباد

ضبط کرده است . ناحیة جرّاحی در قدیم به حومة زُطّ یا

روستای زط یا خابَران معروف بود (امام شوشتری ، ص 265؛
برای اطلاع بیشتر در بارة بلوک جراحی و خلف آباد رجوع کنید بهرامشیر * ). امروزه ، در تقسیمات کشوری ، دهستانی به نام جرّاحی در بخش مرکزی شهرستان در ماهشهر در استان خوزستان وجود دارد ( رجوع کنید بهایران . وزارت کشور، ذیل «استان خوزستان »).

---

منابع :
(1) ابن بلخی ؛
(2) ابن حوقل ؛
(3) ابن خرداذبه ؛
(4) ابن فقیه ؛
(5) اصطخری ؛
(6) یداللّه افشین ، رودخانه های ایران ، تهران 1373 ش ؛
(7) احمد اقتداری ، خوزستان و کهگیلویه و ممسنی : جغرافیای تاریخی و آثار باستانی ، تهران 1359ش ؛
(8) محمدعلی امام شوشتری ، تاریخ جغرافیائی خوزستان ، تهران 1331 ش ؛
(9) ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی . دفتر تقسیمات کشوری ، نشریة اسامی عناصر و واحدهای تقسیماتی ( به همراه مراکز )، تهران 1383 ش ؛
حسن پیرنیا، ایران باستان ،

(10) یا، تاریخ مفصّل ایران قدیم ، تهران 1369ش ؛
(11) عباس جعفری ، گیتاشناسی ایران ، تهران 1368ـ 1379ش ؛
(12) جغرافیای کامل ایران ، تهران : سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی ، 1366 ش ؛
(13) حدود العالم ؛
(14) حمداللّه مستوفی ، نزهة القلوب ؛
(15) حاج علی رزم آرا، جغرافیای نظامی ایران : خوزستان ، تهران 1320ش ؛
(16) فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 90: آبادان ، تهران : ادارة جغرافیائی ارتش ، 1365ش ؛
(17) حسن بن حسن فسائی ، فارسنامة ناصری ، چاپ منصور رستگار فسائی ، تهران 1367ش ؛
عبدالحمید کنعانی هندیجانی ، تاریخ و جغرافیای سرزمینی کهن با تمدنی دیرینه از ارجان

(18) تا قبان : هندیجان ، بندر ماهشهر، شادگان ، شیراز 1381 ش ؛


(19) هاینتس گاوبه ، ارجان و کهگیلویه : از فتح عرب تا پایان دورة صفوی ، ترجمة سعید فرهودی ، چاپ احمد اقتداری ، تهران 1359 ش ؛
(20) مقدسی ؛
(21) نقشة عملیات مشترک ( زمینی ) : آبادان ، مقیاس 000 ، 250:1، تهران : ادارة جغرافیائی ارتش جمهوری اسلامی ایران ، 1363 ش ؛


نقشة عملیات مشترک ( زمینی ): اهواز ، مقیاس 000 ، 250:1،

(22) تهران : ادارة جغرافیائی ارتش جمهوری اسلامی ایران ، 1363 ش ؛


نقشة عملیات مشترک ( زمینی ): بهبهان ، مقیاس 000 ، 250:1،

(23) تهران : ادارة جغرافیائی ارتش جمهوری اسلامی ایران ، 1367 ش ؛


(24) نقشة عملیات مشترک ( زمینی ): رامهرمز، مقیاس 000 ، 250:1، تهران : سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران ، 1369 ش ؛
(25) یاقوت حموی ؛


(26) Guy Le Strange, The lands of the Eastern Caliphate , Cambridge 1930;
(27) Paul Schwartz, Iran im mittelalter nach den arabischen Geographen , Hildesheim 1969-1970.

/ محسن رنجبر/