responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4533

 

جُذام (2) ، قبیله ای بزرگ از عرب قَحْطانی و بَطْنی از قبایل کَهْلان بن سَبا. ظاهراً قبیلة جذام عَمْروبن عَدِیّ * را نیای بزرگ این قبیله می دانستند. وی موصوف به جُذام بود که احتمالاً از کلمة جَذْم به معنای ریشه و اصل هر چیز گرفته شده است ( رجوع کنید به قَلْقَشَنْدی ، 1405، ص 191؛ صفی پوری ، ذیل «جذم »)؛ در این صورت ، شاید بتوان قبیلة جذام را یکی از قدیم ترین گروههای قومی مردم عرب دانست . قبیلة جذام در سده های نخستین میلادی ساکن یمن بودند و ظاهراً پس از ویرانی سد مَأرِب در حدود 450ـ451 میلادی ، به شمال ناحیة تهامه و حوالی شام مهاجرت کردند ( رجوع کنید به ابن هشام ، قسم 1، ص 13ـ14؛ سمعانی ، ج 2، ص 33). از گزارش طبری (ج 2، ص 263) در بارة همکاری قبیلة جذام با فِهْربن مالک (سرکردة مردم مکه ) در جنگ با ابن عبد کُلال (از شاهان متأخر سلسلة دوم حِمْیَریان یمن ) که قصد داشت حجرالاسود را به یمن ببرد، چنین بر می آید که قبیلة جذام پس از ویرانی اول سدمأرب ، به تهامه مهاجرت کردند. آنان پیش از اسلام در شام و فلسطین و سواحل دریای مدیترانه پراکنده بودند. پس از اسلام به ویژه در سده های سوم و چهارم ، نواحی غَزَّه * و بَیْسان * در فلسطین ، قریة بَقّاره در ناحیة اَلْعَریش در شمال شبه جزیرة سینا در مصر، و بادیة الشام * به این قبیله تعلق داشت (یعقوبی ، البلدان ، ص 330؛ ابن حائک ، ص 243ـ244؛ مسعودی ، ج 2، ص 249؛ اصطخری ، ص 23). مرزی که امروزه فلسطین را از مصر جدا می کند، در گذشته نیز خط فاصل میان قبیلة جذام و مردم مصر بود. مردم جذام از زمانهای قدیم در فلسطین سکونت داشتند ( رجوع کنید بهوصفی زکریا، ج 1، ص 69) و به گفتة یعقوبی در قرن سوم ( البلدان ، ص 329) یکی از گروههای تشکیل دهندة مردم فلسطین بوده اند.

نسب بسیاری از مردم عرب تبار لبنان نیز به قبیلة جذام می رسد ( رجوع کنید به آل صفا، ص 27). پس از اسلام آوردن این قبیله ، گروههایی از آنان در حدود سالهای 19ـ21 تحت فرماندهی عَمْروبن عاص ، مصر را فتح کردند ( رجوع کنید به بلاذری ، ص 298ـ 308) و در آنجا مستقر شدند. اینان نخستین گروه عرب بودند که در مصر ساکن شدند. زمینهایی که عمروبن عاص به قبیلة جذام داده



بود، قرنهای متمادی همچنان در اختیار اعقاب آن قبیله قرار داشت ، چنانکه قلقشندی (1963، ج 1، ص 331ـ334؛ همو، 1405، ص 192) در سدة هشتم و نهم از دهها طایفة جذام نام برده است که در زمان او در نواحی مختلف مصر سکونت داشتند. افراد قبیلة جذام همپای گسترش اسلام ، در شمال افریقا و اندلس (اسپانیا) پراکنده شدند.

در لیبی ، ناحیة بزرگ بَرْقَه * / سیرنائیک یا مَرْج کنونی ، در نیمة قرن سوم و بعد از آن ، مسکن گروههایی از قبیلة جذام بود (یعقوبی ، البلدان ، ص 343). گروههایی از چادرنشینان عرب ناحیة طرابلس در مغرب لیبی ، در قرن هشتم از این قبیله بودند که نگهبانی کردن از راههای تجاری میان مصر و مدینه تا حدود غزّه برعهدة آنان بود ( رجوع کنید به ابن خلدون ، ج 2، ص 308). این گروه همچنان در اراضی قدیم خود در کنار خلیج عقبه و دریای سرخ زندگی می کردند و گروههایی از آنان در دورة خلافت مروان بن حکم اموی (حک : 64ـ 65) و پس از آن ، به اندلس رفتند ( رجوع کنید بهابن عبدالحکم ، ص 367)؛ در قرن چهارم و پنجم ، مناطق شَذُونة ، تُدمیر و اشبیلیه (سویل ) محل سکونت افراد قبیلة جذام در اندلس بود (ابن حزم ، ص 421). صرف نظر از گزارش یعقوبی در بارة انتساب طوایف یهودی بنی نضیر و بنی قُرَیْظة مدینه به قبیلة جذام ( رجوع کنید بهتاریخ ، ج 2، ص 49، 52)، و اندک رواج مسیحیت در میان گروههایی از قبیلة جذام در ناحیة شام و مصر (بری ، ص 196)، اغلب اعضای این قبیله در دورة جاهلیت ، سیارة مشتری (ابن صاعد اندلسی ، ص 204) و بُت اُقَیْصِر (سالم ، ص 477)، از بتهای معروف شام ، را می پرستیدند. مردم قبیلة جذام ــ به جز بعضی افراد آن همچون رِفاعة بن زید که پس از صلح حُدَیْبیه مسلمان شد ــ تا سال ششم هجرت مسلمان نشدند اما در این سال ، طایفة بنی ضُبَیْب ، که رفاعة بن زید از آنان بود، از طریق رفاعه مسلمان شدند (واقدی ، ج 2، ص 557 ـ 558). آن دسته از مردم جذام که از اتباع یا متحد دولت بیزانس بودند، در سال هشتم و سیزدهم در جنگ با مسلمانان شرکت کردند (طبری ، ج 3، ص 37، 389). در غزوات مُؤْتَه / موته و ذاتُالسَلاسِلْ در سال هشتم و غزوة تبوک در سال نهم نیز گروهی از جنگجویان جذام در مقابل مسلمانان قرار گرفتند (واقدی ، ج 2، ص 760، ج 3، ص 990؛ طبری ، ج 3، ص 32). اینان پس از فتح شام ، در سالهای چهاردهم و پانزدهم به اسلام پیوستند (طبری ، ج 3، ص 570 ـ571) و در سال هجدهم در بقیة فتوحات مسلمانان در قیساریه و فلسطین شرکت نمودند (یعقوبی ، تاریخ ، ج 2، ص 151).

بعضی از طوایف جذام در آخرین سالهای دورة جاهلیت ، تحت تأثیر دولت بیزانس ، تا حدی به تکامل اجتماعی رسیدند و حکومتی مخصوص خود برپا کردند. فَرْوَة بن عَمْروبن نافِرَه ، در آغاز دعوت پیامبر اسلام ، از سوی دولت بیزانس حاکم ناحیة مَعان اردن بود. وی پس از غزوة تبوک مسلمان شد و به همین سبب در سالهای نخستین اسلام اسیر حارث بن ابی شمر (پادشاه غسانیانِ شام و عامل دولت بیزانس ) گشت و در فلسطین اعدام شد ( رجوع کنید به ابن خلدون ، ج 2، ص 308). قبیلة جذام از طرفداران معاویة بن ابی سفیان بودند و در جنگ صِفّین شرکت کردند (مسعودی ، ج 3، ص 125). رَوْحَبن زِنباع جُذامی در سال 62 با هزار سپاهی ، از فلسطین به کمک مسلم بن عُقْبه آمد تا او را در جنگ با عبداللّه بن زبیر یاری کند (یعقوبی ، تاریخ ، ج 2، ص 251). ثابت بن نعیم جذامی در سال 128 در اردن علیه مروان بن محمد (از خلفای اموی ) قیام کرد اما مغلوب شد (همان ، ج 2، ص 339). در 228 اَبوحَرْب یَمانی معروف به مُبَرْقَع ، از سران قبیلة جذام در فلسطین ، شورش بزرگی برضد معتصم باللّه عباسی (حک : 218ـ227) بر پا کرد که در آغاز خلافت واثق باللّه (حک : 227ـ232) سرکوب شد (همان ، ج 2، ص 480؛ ابن خلدون ، ج 3، ص 337).

قبیلة جذام در غرب اسلامی اهمیت و اعتبار بیشتری داشت . بزرگان جذام در شمال افریقا و اندلس مؤسس چند دولت اسلامی بودند و در بعضی دولتها از بزرگان به شمار می آمدند. عربهای اندلس ، ثَعْلَبَةِبن سلامه جذامی را در 124 و ثَوابَة بن سلامه جذامی را در 128 به حکومت بر گزیدند. علاءبن مُغیث یَحْصَبی در 146 علیه عبدالرحمان بن معاویه ، مؤسس سلسلة امویان اندلس ، قیام کرد و کشته شد. پس از قتل او، سعید یَحْصَبی معروف به مطری ، از بستگان علاء، در 148 به خون خواهی او برخاست و کشته شد (ابن خلدون ، ج 4، ص 153، 157). دولتهای تجیبیان (410ـ536) و بنی هود (620ـ 668) و بنی مَرْدَنِیش و بنی اَفْطَس (413ـ487) در اندلس از این قبیله برخاسته بودند ( رجوع کنید به همان ، ج 4، 209ـ210، 212ـ 215؛ نیز رجوع کنید بهآیتی ، ص 134ـ 135، 141، 184ـ 185). عبدالعزیزبن وزیر (جَرَوی )، فرمانده شورشی مصر در دورة مأمون عباسی ، از قبیلة جذام بود ( رجوع کنید بهمقریزی ، ج 1، ص 172ـ173). به نوشتة ابن خلدون (ج 2، ص 307ـ 308) در سدة هشتم ، افراد این قبیله در حوالی اَیْلَه / ایلا (بندری در خلیج عقبه در دریای سرخ )، از ابتدای توابع حجاز تا اطراف یثرب و مَعان و حوالی معان ، از سرزمین شام ، پراکنده بودند.

از این قبیله دانشمندانی برخاسته اند که غالباً اهل اندلس بوده اند، از جمله : بکربن سَوادَةِبن ثُمامه جذامی از تابعین و



رجال حدیث سدة دوم (ابن حَجَر عَسقَلانی ، ج 1، ص 483ـ 484)؛ احمدبن داودبن یوسف جذامی (متوفی 598)، طبیب و شارح ادب الکاتب ابن قُتیبه و مقامات حریری (بغدادی ،ج 1، ستون 89)؛ محمدبن علی بن محمدبن فخار اَرْکُشی جذامی (متوفی 723)، فقیه و لغت شناس اهل مالَقَه (مالاگای کنونی )، صاحب آثاری چون شرح مشکلات سیبویه و شرح قوانین الجَزْوَلیة و شرح الرسالة است (سیوطی ، ج 1، ص 187ـ 188) و علی بن عبداللّه بن محمدبن محمدبن حسن جذامی مالِقی نُباهی (متوفی بعد از 792) قاضی غَرناطه (گرانادا) و مؤلف کتاب تاریخ قضاة الاندلس (مَقَّری ، ج 2، ص 5؛ زرکلی ، ج 4، ص 306).


منابع :
(1) محمدجابر آل صفا، تاریخ جبل عامل ، بیروت 1981؛
(2) محمدابراهیم آیتی ، آندلس ، یا، تاریخ حکومت مسلمین در اروپا ، تهران 1340 ش ؛
(3) ابن حائک ، صفة جزیرة العرب ، چاپ محمدبن علی أکوع ، صنعاء 1403/1983؛
(4) ابن حجر عسقلانی ، تهذیب التهذیب ، حیدرآباد دکن 1325ـ1327؛
(5) ابن حزم ، جمهرة انساب العرب ، چاپ عبدالسلام محمد هارون ، قاهره ( 1982 ) ؛
(6) ابن خلدون ؛
(7) ابن صاعد اندلسی ، التعریف بطبقات الامم : تاریخ جهانی علوم و دانشمندان تا قرن پنجم هجری ، چاپ غلامرضا جمشیدنژاد اول ، تهران 1376 ش ؛
(8) ابن عبدالحکم ، کتاب فتوح مصر و اخبارها ، چاپ محمد حجیری ، بیروت 1416/1996؛
(9) ابن هشام ، السیرة النبویة ، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری ، و عبدالحفیظ شلبی ، ( بیروت ) : دارابن کثیر، ( بی تا. ) ؛
(10) اصطخری ؛
(11) عبداللّه خورشید بری ، القبائل العربیة فی مصرفی القرون الثلاثة الاولی للهجرة ، ( قاهره ) 1992؛
(12) اسماعیل بغدادی ، هدیة العارفین ، ج 1، در حاجی خلیفه ، ج 5؛
(13) بلاذری (بیروت )؛
(14) خیرالدین زرکلی ، الاعلام ، بیروت 1999؛
(15) سید عبدالعزیز سالم ، تاریخ العرب فی عصر الجاهلیة ، ( اسکندریه ) 1988؛
(16) سمعانی ؛
(17) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، قاهره 1384؛
(18) عبدالرحیم بن عبدالکریم صفی پوری ، منتهی الارب فی لغة العرب ، چاپ سنگی تهران 1297ـ 1298، چاپ افست 1377؛
(19) طبری ، تاریخ (بیروت )؛
(20) احمدبن علی قلقشندی ، صبح الاعشی فی صناعة الانشا ، قاهره 1331ـ 1338/1913ـ1920، چاپ افست 1963؛
(21) همو، نهایة الارب فی معرفة انساب العرب ، بیروت 1405/1984؛
(22) مسعودی ، مروج (بیروت )؛
(23) احمدبن محمد مقری ، ازهار الریاض فی اخبار عیاض ، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری ، و عبدالحفیظ شلبی ، قاهره ، ج 2، 1359/1940؛
(24) احمدبن علی مقریزی ، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الا´ثار، المعروف بالخطط المقریزیة ، بولاق 1270، چاپ افست قاهره ( بی تا. ) ؛
(25) محمدبن عمر واقدی ، کتاب المغازی للواقدی ، چاپ مارسدن جونز، لندن 1966؛
(26) احمد وصفی زکریا، عشائرالشام ، دمشق 1403/1983؛
(27) یعقوبی ، البلدان ، همو، تاریخ .

/ علی پورصفر قصابی نژاد /

اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4533
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست