responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4519

 

الجُدَری و الحَصْبَة (آبله و سرخک ) ، رساله ای عربی دربارة دو بیماری آبله و سرخک ، تألیف ابوبکرمحمدبن

زکریای رازی * (251ـ313)، به درخواست یکی از بزرگان برای استفادة پزشکان .

در پزشکی دورة اسلامی ، برای بیماری سرخک واژة حصبه به کار می رفت و حصبه ای که امروزه می شناسیم ، در آن دوره «مُطْبِقة » نام داشت ( رجوع کنید به نجم آبادی ، 1371 ش ، ص 79).

این رساله یکی از مهم ترین تألیفات پزشکی در جهان اسلام است و به گفتة گرین هیل (رازی ، 1848، مقدمه ، ص 9)، طی حدود 350سال حدود 35بار به زبانهای گوناگون چاپ شده است . وان دایک ، دانشمند امریکایی و از نخستین استادان دانشگاه امریکایی بیروت (1818ـ 1895)، رازی را نخستین کسی دانسته که کتابی در بارة دو بیماری جدری و حصبه نگاشته است (رازی ، 1872، مقدمه ، ص 2).

جزئیات مذکور در رسالة رازی حاکی است که وی با معاینة دقیق بیماران ، نشانه های این دو بیماری و حالتهای عارض بر بیماران را با دقت بررسی کرده و روشهای درمانی متفاوتی ، بسته به نوع علائم و عوارض و مرحلة بیماری ، به کار برده و پزشکان را از روشهای دیگر برحذر داشته است . توصیة مؤکد او برای درمان بیمارِ مبتلا به آبله ، علاوه بر تجویز داروهای خنک کننده ، درصورت کم خون نبودن بیمار، فَصْد (رگزنی ) است . البته رازی در کتابهای دیگر خود، المنصوری فی الطب (ص 489ـ491) و الحاوی (ج 17، ص 5 ـ 18) و تقاسیم العلل (ص 540، 696ـ 706)، نیز به وصف این دو بیماری پرداخته است .

رسالة الجدری والحصبة در چهارده فصل ، و کمابیش به ترتیب مراحل بیماری ، نوشته شده است . سپس هریک از فصول ، جداگانه شرح داده شده که خلاصه ای از محتوای آنها چنین است :

در فصل اول ، رازی نخست نظر کسانی را رد کرده که بر جالینوس خرده گرفته بودند که بیماری آبله را نمی شناخته و ذکری از آن نکرده است . رازی ، به نقل از برخی کتابهای جالینوس (از جمله کتاب النبض )، علت آبله را تعفن شدید خون و باقی ماندة غذاهایی که در بدن به خون مبدل نمی شوند، ذکرکرده است (1872، ص 10). به عقیدة وان دایک (ص 75ـ76)، قدما این بیماری را نمی شناختند و اینکه رازی می گوید جالینوس این بیماری را ذکر کرده ، به سبب خطایی است که در ترجمة آثار جالینوس روی داده است ؛ اما، خود رازی سبب بروز این بیماری را وجود رطوبت و حرارت در خون و زمان بروز آن را هنگام غلیان و عفونت در خون ذکر کرده و اینکه چون حرارت و رطوبت خون کودکان و جوانان بیشتر است ، اینان بیشتر به این بیماری مبتلا می شوند (1872، ص 13ـ 15). وی سپس تبدیل خون از حالتی به حالت دیگر و تغییر کمّی و کیفی آن را در سنین مختلف شرح داده است . رازی در این فصل می گوید هیچکس از ابتلا به بیماری آبله مصون نیست ، حتی پیران که احتمال ابتلای آنان در هنگام شیوع آبله افزایش می یابد.

در فصل دوم ، رازی مزاجهای مرطوب واشخاص سفیدپوست ، چاق و سرخ رو و کسانی را که در خوردن شیرینی (به خصوص خرما، عسل ، انجیر، انگور، حلواها و پالوده ها) و شراب و شیر افراط می کنند، مستعدّ ابتلا به این بیماری دانسته است . وی بدنهای لاغر و صاحبان مزاج صفرایی خشک را مستعدّ ابتلا به



سرخک ، ولی مصون از آبله ، دانسته است . به نظر او (همان ، ص 18)، آبله در اواخر پاییز، اوایل بهار و نیز تابستانهای پرباران که بادهای گرم جنوبی متوالیاً بوزد، شیوع می یابد. اگر تابستانها یا پاییز بسیار گرم وخشک باشد، اشخاص مستعد سرخک می گیرند.

در فصل سوم ، علائم ابتلا به آبله آمده ، که از آن جمله است : تب مُطْبِقه ، کمردرد، خارش بینی ، بی خوابی ، مورمور شدن همة بدن ، پف کردن صورت و برافروخته شدن آن ، سرخ شدن گونه ها و چشمها، و سنگین شدن بدن . رازی در انتهای این فصل (همان ، ص 20) از آبلة خوش خیم (به تعبیر نجم آبادی : آبله مرغان رجوع کنید بهرازی ، 1371 ش ، ترجمة فارسی ، ص 76) یاد کرده که در آن ضرر زیاد بودن خون بیمار بیش از تعفن آن است .

فصل چهارم در بیان کلیاتی در درمان آبله است .

در فصل پنجم ، رازی برای پیشگیری از ابتلا به آبله ، توصیه می کند که کودکان زیر چهارده سال را حجامت و بزرگ تر از آنها را فصد کنند، به خصوص در مواقع و فصول بروز آبله . به علاوه بهتر است به کودکان آب خنک با یخ بنوشانند، بستر آنان را تر کنند و میوه های ترش نظیر انار ترش و توت و ریواس به آنان بدهند تا بخورند. وی سپس دستور غذای مبتلایان را، که بیشتر غذاهای خنک کننده همراه با انواع ترشی است ، بسته به نوع مزاج و طبعشان و باتوجه به حالتهای بیمار، به تفصیل بیان کرده و آنان را از خوردن غذاهای گرم و شیرین برحذر داشته است . پس از آن ، وی نام بعضی از رگهای بدن را برای گرفتن خون ذکر کرده و خوراندن آب بسیار سرد را به بیمار، تحت شرایط خاص ، توصیه نموده است . به گفتة وی ، اگر حال بیمار بهتر نشود، پزشک باید شیوه ای پیش گیرد که به بیرون ریختن جوشهای آبله کمک کند.

فصل ششم در بیان شیوة اخیر است ، از جمله نوشیدن آب بسیار سرد، بخار دادن به بدن برای گشودن منافذ پوست و بیرون ریختن بُثورات جلدی و جز اینها.

فصل هفتم در بارة نحوة مراقبت از چشم ، گوش ، بینی ، حلق و مفاصل بیمار است تا این اعضا از ابتلا به آبله مصون بمانند. در مورد چشم ، رازی چکاندن آب سرد و گلاب و در مورد حلق ، غرغرة آب انارترش و امثال آن را مفید دانسته است (1872، ص 43ـ 45).

فصل هشتم در بیان نحوة کمک به رسیدن دانه های آبله و گشوده شدن آنهاست . فصل نهم در بارة شیوة خشک کردن دانه ها و فصل دهم در بارة چگونگی رفع پوسته های خشک شدة به جای مانده از دانه هاست .

فصل یازدهم دربارة موادی است که آثار آبله را از چشم و دیگر نقاط بدن می زداید. بوره ، نشادر، کف دریا (= زَبَدالبحر) و فضلة گنجشک و پرستو، از جمله موادی است که رازی برای باز گرداندن بینایی به چشم آبله زده در نسخه های ترکیبی ذکر کرده است .

در فصل دوازدهم ، دستور غذای بیمار آبله ای و سرخکی باتوجه به نوع مزاج بیمار آمده است ؛ مثلاً، ماءالشعیر مخلوط با آب انارترش برای بیمار آبله ای بسیار نافع و برای بیمار مبتلا به سرخک مفیدتر است (همان ، ص 61 ـ62).

موادی چون آب کدو و آب هندوانه ، که تولید بلغم و رطوبت می کنند، برای بیماران سرخکی نافع تر است تا برای بیماران آبله ای ، چون به عقیدة وی سرخک از غلبة صفرا در خون حادث می شود و موادی چون آب انار و آبغوره که علاوه بر تبرید، خشکی و غلظت می آورند، برای بیمار آبله ای مناسب ترند (همان ،ص 62).

فصل سیزدهم به بررسی مزاج بیمار آبله ای از نظر لینت و یبوست اختصاص دارد. در این فصل ، تفاوت روشهای درمانی از نظر تجویز دارو و تعیین دستور غذایی برای هر دو مزاج شرح داده شده است .

در فصل چهاردهم ، از جمله نشانه های انواع بی خطر آبله و سرخک ، تنفس منظم ، هوشیاری ، میل به غذا، چابکی در حرکات ، خواب آرام و نبض مرتب را ذکر کرده و سپس به شرح علائم انواع کم خطر و وخیم این دو بیماری پرداخته است .

به گفتة وان دایک روش رازی در درمان این دو بیماری ، استفاده از مواد خنک کننده و خنک کردن مکان بیمار و پوشاندن او با پارچه های نازک ، برای پایین آوردن تب ، بوده است ؛ اما، پس از رازی اطبا این روش را ترک کردند و استعمال داروهای گرم و گرم کردن بیمار با پوشش گرم به منظور بالابردن حرارت بدن را تجویز نمودند، زیرا تصور می کردند گرمای بدن عکس العملی طبیعی برای دفع بیماری است ؛ اما با این روش بیشتر بیماران می مردند. از این رو، در سدة سیزدهم / نوزدهم ، اطبای ماهر برای درمان این دو بیماری به روش رازی بازگشتند (رازی ، 1872، مقدمه ، ص 2).

جدری و حصبه پیش از رازی . پیش از رازی ، ثابت بن قرّه (221ـ 288) کتابی با همین عنوان داشته که نسخة منحصر به فرد آن در مجموعة سباط ، در کتابخانة الماشطة شهرِ حلب ، موجود است ( رجوع کنید به سزگین ، ج 3، ص 261). از دیگر پیشینیان رازی ، علی بن سهل طبری (متولد 192) در وصف بیماری آبله نوشته است که چشمها و صورت سرخ می شود، حرارت خون بالامی رود، سروبدن سنگین ، و بینی بسته می شود و بیمار عطسه می کند و دچار غم و اندوه می گردد. سپس برای بهبود یا مصونیت چشم بیمار داروهایی تجویز کرده و دستورهایی نیز برای غذای بیمار داده است . در مورد طبع بیمار، اشاره کرده که بیمار تا هفت روز نباید از مواد ملیّن استفاده کند. در آخر، علائم



آبلة وخیم را ذکر کرده است (ص 307).

جدری و حصبه پس از رازی . از نخستین پزشکان پس از رازی ، که در درمان این دو بیماری از رازی تأثیر پذیرفته اند، علی بن عباس مجوسی (متوفی 372) است که در کامل الصناعة (ج 1، ص 309ـ 310)، با اینکه سرخک را نوعی آبله دانسته ، شیوه اش برای درمان سرخک به اظهارات رازی در این باره شباهت بسیاری دارد.

ابن سینا (370ـ 428) نیز سرخک را آبلة صفراوی دانسته است . از نظر او سرخک فقط پوست بدن را مبتلا می کند و جز این ، در بیشتر موارد، تفاوتی میان این دو بیماری نیست . وی علائم و شیوة درمان را ذکر و توصیه هایی کرده است که با مطالب موجود در رسالة رازی شباهت بسیار دارد ( رجوع کنید به ج 3، کتاب 4، ص 1834ـ1841؛ برای فهرست نسخه های خطی موجود از رسالة الجدری و الحصبة رجوع کنید بهسزگین ، ج 3، ص 386؛ برای نسخه های موجود در ایران ، از جمله رجوع کنید به افشار و دانش پژوه ، ج 7، ص 449؛ عرفانیان ، ج 19، ص 142ـ143).

رسالة الجدری و الحصبة رازی نخست به سریانی ، سپس به یونانی و پس از آن به لاتینی ترجمه شد که نسخه های متعددی از آن با عنوان > در بارة طاعون < و > در بارة آبله و سرخک < وجود دارد. در 750/1349، مترجمی ایتالیایی به نام آبراهام کاسلاری ، دستور معالجات این رساله را به لاتینی ترجمه کرد و ترجمة یونانی این اثر در 955/ 1548 به چاپ رسید (اشتاین اشنایدر ، ص 46ـ47). وان دایک این رساله را، با استفاده از برخی از نسخه های چاپی اروپا و مقابله با نسخه های کتابخانة ونیز، در 1289/1872 در بیروت منتشر کرد ( رجوع کنید بهرازی ، 1872، مقدمة وان دایک ، ص 2). نجم آبادی ترجمة فارسی الجدری و الحصبة همراه با متن عربی آن را در 1343 از روی چاپ وان دایک ، به چاپ رساند ( رجوع کنید بهرازی ، 1371 ش ، مقدمة نجم آبادی ، ص شش ـ هفت ). مقایسة متنی که وان دایک منتشر کرده با نسخة کتابخانة لیدن ( رجوع کنید به گ 94ر ـ 79ر)، نشان می دهد که این دو تفاوتهای بسیاری دارند (برای نمونه رجوع کنید بهرازی ، 1872، ص 22ـ36 و نسخة خطی ، گ 83 ر ـ 86 ر).

از الجدری و الحصبة چاپهای دیگری نیز صورت گرفته است (برای فهرست مهم ترین چاپهای آن ، از جمله رجوع کنید بهسزگین ، همانجا؛ بروکلمان ، ج 1، ص 269؛ رازی ، 1371 ش ، همانجا؛ نجم آبادی ، 1362 ش ، ص 180ـ 182؛ رازی ، 1848، مقدمة گرین هیل ، ص 5 ـ9؛ مشار، ج 2، ستون 1524).


منابع :
(1) ابن سینا؛
(2) ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه ، فهرست نسخه های خطی کتابخانة ملی ملک ، ج 7، تهران 1369 ش ؛
(3) محمدبن زکریا رازی ، تقاسیم العلل : کتاب التقسیم والتشجیر ، تحقیق و ترجمة صبحی محمود حمامی ،حلب 1412/1992؛
(4) همو، کتاب الحاوی فی الطب ، حیدرآباد دکن 1374ـ1390/ 1955ـ1971؛
(5) همو، کتاب فی الجدری و الحصبة ، نسخة خطی کتابخانة لیدن ، ش 585، میکروفیلم کتابخانة بنیاد دائرة المعارف اسلامی ؛
(6) همان ، چاپ کورنلیوس وان آلن وان دایک ، بیروت 1872؛
(7) همان : ترجمة کتاب الجدری و الحصبه ( آبله وسرخک )، با حواشی و ملحقات به سعی و اهتمام محمود نجم آبادی ، تهران 1371 ش ؛
(8) همو، المنصوری فی الطب ، چاپ حازم بکری صدیقی ، کویت 1408/1987؛
(9) علی بن سهل طبری ، فردوس الحکمة فی الطب ، چاپ محمد زبیرصدیقی ، برلین 1928؛
(10) غلامعلی عرفانیان ، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی ، ج 19، مشهد 1380ش ؛
(11) علی بن عباس مجوسی ، کامل الصناعة الطبیة ، بولاق 1294؛
(12) خانبابامشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1350ـ1355 ش ؛
(13) محمود نجم آبادی ، «آبله و سرخک از نظر رازی و مقایسة آن با موازین طب امروز»، در مجموعة مقالات در بارة طب سنتی ایران ، تهران : مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی ، 1362 ش ؛
(14) همو، مؤلفات و مصنفات ابوبکر محمدبن زکریای رازی ، تهران 1371 ش ؛
(15) کورنلیوس وان آلن وان دایک ، رسالة فی الجدری ، در محمدبن زکریای رازی ، رسالة فی الجدری و الحصبة ، چاپ کورنلیوس وان آلن وان دایک ، بیروت 1872؛


(16) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949;
(17) Muh ¤ammad B . Zakariyya ¦ Ra ¦z ¦, A treatise on the small-pox and measles . tr. William Alexander Greenhill, London 1848;
(18) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums ,Leiden1967-;
19- Moritz Steinschneider, Die europجischen غbersetzungen aus dem Arabischen bis Mittedes 17. Jahrhunderts , Graz 1956.

/ مستوره خضرایی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4519
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست