responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4514

 

جَحْظَه بَرمَکی ،

ابوالحسن احمدبن جعفر ، ندیم ، خنیاگر، شاعر و گزارشگر معتبر اخبار نغمه سرایان عصر نخست عباسی (132ـ230). وی در 224 (سمعانی ، ج 1، ص 330؛ صفدی ، ج 6، ص 289)، ظاهراً در بغداد به دنیا آمد ( رجوع کنید به خطیب بغدادی ، ج 5، ص 106ـ110) و نسبش به موسی بن یحیی برمکی ( رجوع کنید به برمکیان * ) می رسد. عبداللّه بن معتز به سبب زشتی چهره و چشمان از حدقه بیرون زده اش ، لقب جحظه را به وی داد (یاقوت حموی ، ج 2، ص 242). جحظه خود این لقب را بدون کراهت در اشعارش آورده است ( رجوع کنید به همان ، ج 2، ص 247،250). جحظه برادری به نام سلیمان داشت که او نیز آواز می خواند (ابوالفرج اصفهانی ، ج 20، ص 74) اما از آنجا که خبر قابل ذکر دیگری درباره او وجود ندارد، پیداست که در این هنر توفیق چندانی به دست نیاورده بوده است .

در باره سالهای نخست زندگی و تحصیلات جحظه اطلاعات اندکی وجود دارد. او از آغاز زندگی با فقر و مشقت دست به گریبان بود ( رجوع کنید به یاقوت حموی ، ج 2، ص 248ـ252، 254ـ 256). به گزارش ابن ندیم (ص 145) جحظه از راویان بسیار بهره برد و در فنون ادب و نیز نواختن تنبور چیره دست و پر آوازه شد (نیز رجوع کنید به ابن جوزی ، ج 13، ص 359). وی به سبب پیشرفت زودهنگامش ، به زودی با خوانندگان و نوازندگان بنام عصر، از جمله شَروین مُغَنّی و ابوالعُبَیس بن حَمدون همنشین شد. این دو عودنواز او را به مجلس عَریب ، خنیاگر مشهور بردند و عریب وی را تحسین کرد (یاقوت حموی ، ج 2، ص 266ـ267).

جحظه در علوم و فنون گوناگون از جمله نجوم (سمعانی ، همانجا)، بازی نرد و آشپزی نیز مهارت داشت (یاقوت حموی ، ج 2، ص 269ـ271، 274؛ ذهبی ، ج 24، ص 143). تبحر او در این فنون سبب شد تا به عنوان ندیم به مجالس خلیفة عباسی ، معتَمد، که به وی لقب «خنیاگر» داد ( رجوع کنید به صفدی ، ج 6، ص 286)، و بزرگانی همچون حسن بن مَخلَد، وزیر معتمد (یاقوت حموی ، ج 2، ص 269)؛ ابن مقله که جحظه هجویه ای در باب رقیب وی حسین بن قاسم ، وزیر مقتدر، سرود (ابن طقطقی ، ص 323)؛ جعفربن مأمون که تنبوری نفیس و مرصع به وی بخشید (ابوالفرج اصفهانی ، ج 22، ص 208)؛ ابوبکر محمدبن رائق (ابن ندیم ، همانجا)؛ عبیداللّه بن عبداللّه طاهر (یاقوت حموی ، ج 2، ص 243ـ244) و ابواسحاق ابراهیم بن عبداللّه مُشَمَّعی ، والی بصره و فارس (همان ، ج 2، ص 278) راه یابد.

جحظه در محضر استادانی چون ابوالعباس احمدبن یحیی ثَعلب * (متوفی 271) لغوی و ادیب ( رجوع کنید به همان ، ج 4، ص 154)، ابوعلی دَقّاق ( رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی ، ج 12، ص 282، ج 23، ص 140)، ابوحَشیشه محمدبن علی بن امیه ( رجوع کنید به همان ، ج 23، ص 75)، و شماری دیگر شاگردی کرد. سخنان جحظه ، مأخذ دست اول در بارهبرخی از آنان و دیگر خنیاگران و نیز خلفای دوستدار موسیقی و موسیقیدانان و شاعران بنام دورة خود است ( رجوع کنید به همان ، جاهای متعدد). او را «کثیرالروایة للاخبار» نامیده اند ( رجوع کنید بهابن جوزی ، همانجا؛ یاقوت حموی ، ج 2، ص 242). ذهبی (ج 24، ص 143) وی را جزو راویان مسند به حساب آورده است .

مهم ترین راویان در بارهجحظه ، علاوه بر برجسته ترین آنها ابوالفرج اصفهانی ، عبارت اند از: ابوعمربن حَیَّوَیْه ، مُعافی بن زکریابن یحیی جریری ، ابوالحسن جُنْدی (سمعانی ، همانجا)، ابوالحسن بن حَنَش کاتب (خطیب بغدادی ، ج 5، ص 109)، ابوالفتح بن نحوی (ابن ندیم ، همانجا) و ابوالحسن طنبوری (ابن جوزی ، ج 13، ص 362).

جحظه در دورة خود اهمیت بسیار داشت ، چنانکه برخی از ادیبان معاصرش به تألیف آثاری مستقل در بارهاو پرداختند. از جملة این آثار اخبار جحظه از ابوالفرج اصفهانی است ( رجوع کنید بهصفدی ، ج 6، ص 289). ابونصربن مرزبان نیز اخبار و اشعار وی را جمع آوری کرده بود (ابن خلّکان ، ج 1، ص 133).

جلسات ساز و آواز جحظه بسیار جذاب و محلی برای کتابت آوازهای او بود (یاقوت حموی ، ج 2، ص 256ـ257). نمونة اشعار وی در اغانی (ابوالفرج اصفهانی ، جاهای متعدد) و معجم الادباء (یاقوت حموی ، ج 2، ص 243ـ282) نقل شده است (نیز رجوع کنید به صفدی ، ج 6، ص 287ـ289). جحظه در سروده هایش اشارات بسیاری به وقایع زندگی ، خصوصیات اخلاقی و نوع گذران خود دارد ( رجوع کنید به یاقوت حموی ، ج 2، ص 267ـ 268، 278ـ282)، همچنین به بیان اختلاف میان زندگی فقیرانة خود و تنعم متمولان (همان ، ج 2، ص 250ـ252)، فساد سیاسی به ویژه در دورة خلافت مقتدر و فساد مالی اشراف و بزرگان (ضیف ، ص 506 ـ507) پرداخته است . نکته پردازیهایش نیز شهرت داشت و برخی اشعارش در زمان خود او حکمِ مَثَل سائر را پیدا کرد ( رجوع کنید به صفدی ، ج 6، ص 287؛ ضیف ، ص 505) در اشعار او اطلاعات سودمندی در بارهشهرهایی نظیر بغداد و سامرا و مکانهایی همچون دِیْرها آمده است ( رجوع کنید به ابن خلّکان ، ج 1، ص 456).

جحظه عمری طولانی داشت و در 324 در واسط درگذشت (سمعانی ، همانجا؛ قس ابن ندیم ، همانجا؛ ابن خلّکان ، ج 1، ص 134 که سال مرگ وی را 326 ذکر کرده اند).

ابن ندیم (ص 145ـ146) هفت اثر از جحظه بر شمرده است که حکایت از تنوع و گستردگی موضوعات و فنونی دارد که وی در آنها تبحر داشته است . این آثار عبارت اند از: کتاب الطبیخ ، کتاب فضائل السِّکباج ، کتاب المشاهدات ، کتاب ماشاهده من امرالمعتمد ، کتاب الندیم ، کتاب الطُنْبوریین و دیوان شعر. یاقوت حموی (ج 2، ص 245، 280ـ282) و صفدی (همانجا) به اثری از او به نام اَمالی استناد کرده اند، بنابراین این کتاب تا قرن هفتم موجود بوده است . هیچ یک از آثار او باقی نمانده و تنها اخبار و لطایف وی در منابع ذکر شده است .


منابع :
(1) ابن جوزی ، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم ، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت 1412/1992؛
(2) ابن خلّکان ؛
(3) ابن طقطقی ، الفخری فی الا´داب السلطانیّة والدول الاسلامیة ، گریفزولت 1858؛
(4) ابن ندیم ، الفهرست ، چاپ گوستاو فلوگل ، لایپزیگ 1871ـ1872، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(5) ابوالفرج اصفهانی ؛
(6) خطیب بغدادی ؛
(7) محمدبن احمدذهبی ، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام ، چاپ عمر عبدالسلام تدمری ، حوادث و وفیات 321ـ330 ه .، بیروت 1415/1994؛
(8) سمعانی ؛
(9) صفدی ؛
(10) شوقی ضیف ، تاریخ الادب العربی ، ج 4: العصر العباسی الثانی ، قاهره ( 1975 ) ؛
یاقوت حموی ، معجم الادباء ، مصر 1355ـ1357/ 1936ـ 1938، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) .

/ عبداللّه رجایی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4514
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست