responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4509

 

جُبَیل (2) ، شهر صنعتی و بندری در مشرق عربستان عودی ، در ساحل جنوبی خلیج فارس . جبیل در حدود 465 کیلومتری شمال شرقی شهر ریاض و حدود هشتاد کیلومتری شمال شهر دَمّام (مرکز اداری منطقة شرقیه )، در َ39 49 طول شرقی و ْ27 عرض شمالی ، در ساحلی با زمینهای پست و هموار و ماسه ای واقع شده و صحرای بیضاء در جنوب آن است . زمینهای نزدیک شهر شوره زارهایی است که از آنها نمک تهیه می شود (حمزه ، ص 52). به جز تپة عینین به ارتفاع 97 متر در حدود هفت کیلومتری جنوب شهر، بقیة اراضی و توابع شهر ارتفاع چندانی از سطح دریا ندارند. در شمالِ این شهر (در خلیج فارس )، چندین خلیج کوچک (به زبان محلی : دوحه ) از جمله خلیج ابوعلی ، چند دماغه از جمله ابوعلی و غار، و چند جزیره ، از جمله ابوعلی ، باطِنه ، حُوَیلات مُسْلِمیّه ، جِنّا/ جِنّه و جرید، قرار دارد.

در طول سال چند نوع باد از جبیل می گذرد، مانند بادهای مرطوب شمالی و شمال غربی که با انتقال دود کارخانه ها، هوای شهر را آلوده می کنند؛ بادهای جنوبی و جنوب شرقی ، معروف به بادهای اَلْکَوْس ، که مناطق مسکونی واقع در شمال شرق مناطق صنعتی جبیل ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) را آلوده می کنند و علاوه بر آن موجب افزایش دما می شوند؛ بادهای مرطوب که از مشرق ، پس از عبور از خلیج فارس ، به این منطقه می وزند؛ بادهایی که از جانب ربع الخالی * می وزند و به بادهای سَموم معروف اند و بادهای خنک شمال شرقی که از جانب سیبری می وزند و موجب کاهش دما می گردند (هاجری ، ص 113؛ عبیّد، ص 20ـ22).

جبیل در منطقة کم باران با آب و هوای گرم قرار دارد. میانگین دمای سالانة آن ْ25 است . دمای آن در تابستانها گاهی به ْ42 می رسد و در زمستانها هوای آن معتدل است . میزان بارش سالانة آنجا نیز اندک (73 میلیمتر) و در طول سال پراکنده است (عبیّد، ص 20، 24). آب مصرفی اهالی جبیل سابقاً از طریق چشمة غَمْسه و چاه طویه تأمین می شد؛ غمسه چشمه ای دریایی در مجاورت بحرین بود و غواصان برای دستیابی به آب شیرین آن ، به عمق دریا می رفتند. با حفر چاههای آرتزین در 1310 ش و ایجاد تصفیه خانة آب شیرین ــ که بزرگ ترین تصفیه خانة آب شیرین جهان است و مازاد مصرفی آن به شهرهای بسیاری منتقل می شود ــ از روشهای جدید برای تأمین آب شهر جبیل استفاده می شود (حوّاس ، ص 896 ـ897؛ عبیّد، ص 24ـ 25).

پوشش گیاهی این منطقه ، به سبب خشکی هوا و کمی



بارش و شوری خاک ، از نوع بوته ای است ( رجوع کنید به عبیّد، ص 22ـ23).

جمعیت جبیل در1379 ش ، 828 ، 140 تن ضبط شده که عمدتاً از قبیلة آل بوعَیْنَین ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) و خاندانهای معروف تشکیل شده ، که از آن جمله است : آل خاطر، آل محمد، آل علی ، آل راشد، و گروههایی از اهالی نجد مشتمل بر خاندانهایی چون قَصیم ، وَشْم و سُدَیْر، که از مرکز شبه جزیرة عربستان به آنجا رفته اند (عبیّد، ص 131؛ اطلس المملکة العربیة السعودیة ، ص 14). در این شهر 21 مسجد و 7 مسجدجامع و دو بیمارستان فعال است (عتیبی ، ص 295).

جبیل با جاده های جدیدالاحداث ، از جمله آزادراه دمّام ـ جبیل و دمّام ـ حفرباطن ، که از نزدیکی جبیل می گذرد، به مراکز صادراتی و پالایشگاهی عربستان ، مرتبط می شود. دولت عربستان برای اهداف اقتصادی و اتکا نکردن به درآمدهای نفتی ، شهر صنعتی جبیل را در برنامة پنج سالة دوم (1354ـ 1358 ش ) طراحی و از 1355 ش بنای آن را آغاز کرد (عتیبی ، ص 261؛ هاجری ، ص 108).

برخی عوامل که موجب شد این شهر صنعتی ، در مساحتی حدود 030 ، 1 کیلومتر مربع ، در جبیل احداث شود، عبارت اند از: عمق آب دریا، که برای پهلوگیری کشتیهای بزرگ حمل و نقل مناسب است ؛ نزدیکی به مواد اولیه ، مثل نفت و گاز، و سهولت حمل و نقل آنها با قیمت مناسب ؛ امکان استفاده از آب دریا برای خنک سازی دستگاههای صنعتی ؛ و همواری زمین برای احداث کارخانه های صنعتی (عتیبی ، ص 295؛ هاجری ، ص 111ـ113).

شهر صنعتی جبیل مشتمل است بر: منطقة صنعتی با مساحت حدود هشتاد کیلومتر مربع و نوزده کارخانه در صنایع

پایه و 136 کارخانه در صنایع جانبی ؛ منطقة مسکونی ، شامل هشت ناحیة شهری با چهل هزار سکنه (ظرفیت نهایی 000 ، 375 تن )، که به صورت پیشرفتگی در آب خلیج فارس بنا شده است ؛ فرودگاه ، با مساحتی در حدود 250 کیلومتر مربع ، برای حمل و نقل مسافر و کالا؛ منطقة تفریحی ، با مساحتی در حدود 204 کیلومتر مربع ، در مغرب منطقة صنعتی ؛ و جزیرة باطِنَه که گردشگاه عمومی شهر است و باغهای طبیعی ، باغ وحش ، محل پرورش نباتات ، اماکن صید ماهی و قایقرانی دارد ( الموسوعة العربیة العالمیة ، ذیل مادّه ؛ نیز رجوع کنید بهالموسوعة العربیة ، ذیل مادّه ).

از تولیدات عمدة صنایع جبیل ، آهن ، فرآورده های نفتی و پتروشیمیایی ، رنگ ، کود، دارو و مواد بهداشتی است . همچنین با احداث نُه بارانداز (هرکدام به طول 250 متر) و چهار سکوی نفتی ، که مختص کشتیهای بزرگ است و با چند موج شکن از آن

واژه ).



محافظت می شود، جبیل در صید مروارید و ماهی و صادرات کالا و مواد معدنی (مانند سنگ آهن ) نیز فعالیت دارد (عبیّد، ص 39ـ 45، 54). بنا بر گزارشی ، در 1377 ش ، 220 کشتی بازرگانی در این شهر پهلو گرفته است ( رجوع کنید بهالمملکة العربیة السعودیة . وزارة التخطیط ، ش 35، ص 338).

از جبیل و آبادیهای تابع آن آثاری به دست آمده که از مهم ترین آنها، آثار دورة سنگی در آبادی دوسَریه (در دوازده کیلومتری جنوب شرقی جبیل ) و بقایای مسجدی (متعلق به سدة دوازدهم ) در جزیرة جنّاست (عبیّد، ص 65ـ66، 73ـ 75).

پیشینه . جبیل در منطقه ای کهن واقع شده و آثار به دست آمده از آنجا نشان دهندة سابقة سکونت در آنجا از پیش از اسلام است ( رجوع کنید به حمزه ، ص 234). برخی محققان مقر این شهر را با محل آبادی عینین ، که جزو احسا * می شده است ، مطابق دانسته اند ( رجوع کنید بهشرف الدین ، ص 254؛ د. اسلام ، چاپ دوم ،

ذیل مادّه ). نام آبادی عینین در منابع سده های اولیة اسلامی

کمتر به کار رفته است ، اما مؤلفان سده های هفتم تا دهم ــ مانند بکری (ذیل «عینان »)، یاقوت حموی (ذیل «عَیْنَیْن »)، ابن منظور (ج 9، ص 510) و فیروزآبادی (ج 3، ص 361) ــ آن را جزو بحرین دانسته و آنجا را آباد و دارای نخلهای بسیار وصف کرده اند.

در 926، عثمانیها بر عینین مسلط شدند، اما در نیمة سدة دهم ، آنجا به دست پرتغالیها افتاد و آنان با احداث قلعه هایی در منطقه ، جایگاه خود را تثبیت کردند؛
با این حال ، نام جبیل در



اسناد و مدارک پرتغالیها دیده نشده است ( رجوع کنید به ریحانی ، ص 29؛
عبیّد، ص 87).

به نوشتة شیخ خزعل (ص 353ـ356)، در اوایل سدة سیزدهم حکام سعودی هنگام عزیمت به احسا، در آبادی جبیل قتل عام کردند. در 1328، قبیلة آل بوعینین (از خاندان بنی خالد * ) از قطر به جبیل مهاجرت کردند و موجب آبادانی و توسعه و رونق بازرگانی آنجا شدند (کحّاله ، ص 247؛
وهبه ، ص 74). دو سال بعد، جبیل یکی از چهار امارتِ تابع احسا ذکر شد (کحّاله ، ص 242؛
حمزه ، ص 76ـ77).

در 1333، طبق معاهده ای که میان دولتهای بریتانیا و عثمانی بسته شد، حکومت سعودیها بر جبیل و ملحقات آن ، به همراه نجد و احسا و قَطیف ، به رسمیت شناخته شد (کیلی ، ص 130؛
زرین قلم ، ص 160ـ161). در همین زمانها، به نوشتة جان گوردون لوریمر (ج 7، ص 647)، جبیل دهکده ای با

دویست خانوار شیعه مذهب و از توابع احسا بود. نام جبیلِ بحری (محدوده و حریم جبیل در خلیج فارس ) و جبیلِ برّی (توابع جبیل در خشکی تا شعاع دوازده کیلومتری ) نیز در همین زمانها رایج شد ( رجوع کنید به عبیّد، همانجا، نیز رجوع کنید به ص 63، 70ـ71).

آبادی جبیل تا 1339 اهمیت چندانی نداشت . در این سال ، کشمکشهای اقتصادی میان حکومت نجد و کویت ، موجب افزایش اهمیت و اعتبار آنجا و نیز موقعیت صیادی و بازرگانی آن در خلیج فارس شد.

آخرین گزارشها قبل از آغاز توسعة جبیل نشان می دهد که این شهر با جمعیت حدود دو هزار تن در 1323 ش ، دارای بندرگاهی بهتر از قطیف بوده است ، اما کشتیهای بزرگ قادر به پهلوگیری در آنجا نبوده اند ( رجوع کنید به کحّاله ، ص 69، 247ـ 248).

از این شهر شاعرانی برخاسته اند، از جمله صَلَتان عَبدی ملقب به خُلَیدعَیْنَین (قبل از قرن سوم )، ثانی بن منصور راشد و عبدالرحمان بن عبدالرحیم عبیّد، هر دو از شاعران قرن چهاردهم (ابن قتیبه ، ص 314ـ316؛
عبیّد، ص 147ـ152).


منابع :
(1) ابن قتیبه ، کتاب الشعر و الشعراء و قیل طبقات الشعراء ، لیدن 1904، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(2) ابن منظور؛
(3) اطلس المملکة العربیة السعودیة ، ریاض : وزارة التعلیم العالی ، 1420/2000؛
(4) عبداللّه بن عبدالعزیز بکری ، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع ، چاپ مصطفی سقا، بیروت 1403/1983؛
(5) فؤاد حمزه ، قلب جزیرة العرب ، ریاض ?( 1352/1933 ) ؛
(6) عساف حوّاس ، «مصادرالمیاه »، در الموسوعة الجغرافیة للعالم الاسلامی ، ریاض : وزارة التعلیم العالی ، ج 3، قسم 1، 1419/1999؛
(7) حسین خلف خزعل ، حیاة الشیخ محمدبن عبدالوهاب ، بیروت ?( 1388/1968 ) ؛
(8) امین ریحانی ، تاریخ نجد الحدیث و ملحقاته ، بیروت 1954؛
علی زرین قلم ، سرزمین بحرین از دوران

(9) باستان تا امروز ، تهران 1337 ش ؛
(10) احمدحسین شرف الدین ، «مسالک القوافل التجاریة فی شمال الجزیرة العربیة و جنوبها»، در دراسات تاریخ الجزیرة العربیة ، کتاب 2: الجزیرة العربیة قبل الاسلام ، چاپ عبدالقادر محمود عبداللّه ، سامی صقار، و ریچارد مورتل ، ( ریاض ) : مطابع جامعة الملک سعود، 1404/1984؛
(11) عبدالرحمان عبیّد، الجبیل : ماضیها و حاضرها ، ریاض ?( 1420/2000 ) ؛
(12) غالب عوض عتیبی ، المملکة العربیة السعودیة : مسیرة دولة و سیرة رجال ، بیروت 1419؛
(13) محمدبن یعقوب فیروزآبادی ، ترتیب القاموس المحیط ، چاپ طاهر احمد زاوی ، بیروت 1399/1979؛
(14) عمررضا کحّاله ، جغرافیة شبه جزیرة العرب ، چاپ احمدعلی ، مکه 1384/1964؛
(15) ج . ب . کیلی ، الحدود الشرقیة للجزیرة العربیة ، ترجمة محمدامین عبداللّه ، کویت ?( 1967 ) ؛
(16) المملکة العربیة السعودیة ، وزارة التخطیط مصلحة الاحصاءات العامة ، الکتاب الاحصائی السنوی ، ش 35، ( ریاض ) 1419/ 1999؛
(17) الموسوعة العربیة ، دمشق : هیئة الموسوعة العربیة ، 1998ـ ، ذیل «الجبیل » (از محمد حمادی )؛
(18) الموسوعة العربیة العالمیة ، ریاض : موسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع ، 1419/1999؛
(19) حافظ وهبه ، جزیرة العرب فی القرن العشرین ، ( قاهره ? 1375/1956 ) ؛
(20) فریال هاجری ، «بعض ملامح الخریطة الصناعیة لمدینة الجبیل الصناعیة شرقی المملکة العربیة السعودیة خلال الربع الاخیر من القرن العشرین »، مجلة دراسات الخلیج و الجزیرة العربیة ، سال 23، ش 91 (جمادی الا´خره ـ شعبان 1419)؛
(21) یاقوت حموی ؛


(22) EI 2 , s.v. " A l - Djubayl" (by H. W. Alter);
(23) J. G. Lorimer, Gazetteer of the Persian Gulf, , Oma ¦n, and central Arabia , Buckinghamshire 1986.

/ بهزاد لاهوتی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4509
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست