responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4483

 

جَبل طارِق (در تداول فارسی : جَبل الطّارِق ) ، تنگه ای در مغرب دریای مدیترانه ، همچنین شبه جزیره ، صخره و شهری بندری در جنوب اندلس .

1) تنگة جبل طارق ، تقریباً از َ48 35 تا َ5 36 عرض شمالی و از َ20 5 تا َ2 6 طول غربی قرار دارد و دریای مدیترانه را در مشرق به اقیانوس اطلس شمالی در مغرب متصل می کند و کوتاه ترین فاصلة میان قارة اروپا و افریقاست . همچنین به سبب واقع شدن منتهی الیه جنوبی اسپانیا (در شبه جزیرة ایبری ) در شمال و شمال غربی افریقا در جنوب این تنگه و نیز به سبب اینکه از مهم ترین راههای آبیِ دنیا شمرده می شود، اهمیت سوق الجیشی فراوانی دارد. قسمت عمدة سواحل تنگه ، در شمال متعلق به اسپانیا و در جنوب متعلق به مراکش است . شبه جزیرة جبل طارق در شمال شرقی تنگه ، متعلق به انگلستان و سواحل جنوب شرقی تنگه ، که شهر سَبته * در آن قرار دارد، متعلق به اسپانیاست .

تنگة جبل طارق حدود هفتاد کیلومتر طول و بین چهارده تا 44 کیلومتر عرض دارد. مشرق تنگه ، با بیش از هزار متر عمق ، عمیق ترین قسمت آن است . در بعضی قسمتهای کم عرض تنگه ، سواحل مقابل دیده می شوند (مؤنس ، ج 1، ص 11). خلیج جبل طارق (در مغرب شبه جزیرة جبل طارق ) در شمال شرقی ، رَأس (دماغة ) طَرْف الاَغرّ در شمال غربی ، رأس اِسْپارْتِل در جنوب غربی ، شهرهای جزیرة الخضراء * و طَریف * در ساحل شمالی و شهر طَنجه * در ساحل جنوبی تنگه قرار دارند.

تنگة جبل طارق در دورة زمین شناسی پلیوسن (از دوران سوم ) تشکیل یافته است . میانگین دمای سالانه در سطح تنگه ْ17 و در عمق آن ْ5ر13 است . از 1360 ش / 1980 به بعد، دولتهای اسپانیا و مراکش با تشکیل گروههای ویژه ای ، برای طراحی و نصب پل دائمی بر روی تنگة جبل طارق که سالانه پنجاه هزار کشتی از آن عبور می کنند، اقداماتی کرده اند

(«گذرگاه تنگة جبل الطّارق »، ص 44). این تنگه را بُغازسَبْتَه (آیتی ، ص 6، پانویس 3) و در منابع اسلامی زُقاق (یا بحرزُقاق به معنای باریکة آبی ) نامیده اند ( رجوع کنید به ادریسی ، ج 2، ص 527؛
ابن شَبّاط ، ص 130 و پانویس 5؛
ابن خلدون ، ج 7، ص 719 و پانویس 10). به گفتة ادریسی (همانجا) در سدة ششم ، این تنگه میان طریف و قصر مصموده به عرض دوازده میل واقع و دارای جزر در تمام شبانه روز است .

2) شبه جزیرة جبل طارق ، در جنوب شبه جزیرة ایبری و در ساحل جنوبی اسپانیا قرار دارد. دریای مدیترانه در مشرق و خلیج جبل طارق / آلخثیراس (خلیج جزیرة الخضراء) در مغرب



آن است . وسعت آن حدود پنج کیلومتر مربع است و به سبب واقع شدن در کنار تنگة جبل طارق ، اهمیت سوق الجیشیِ فوق العاده ای دارد ( رجوع کنید به گیتاشناسی نوین کشورها ، ص 126). خلیجهای کوچک قطلان و ساندی در مشرق و خلیجهای

اروپا و روزیا در مغرب آن واقع است . گردش آب در سواحل شبه جزیره و سواحل خلیج جبل طارق از دریای مدیترانه به سمت تنگه است . اسپانیا و انگلیس در شمال شبه جزیره ، منطقه ای بی طرف (ممنوعه ) به مسافت تقریبی یک کیلومتر در جهت شمالی ـ جنوبی (از دو کرانة شرقی ـ غربی ) تعیین کردند که مرز اسپانیا در شمال و مرز انگلستان در جنوب آن قرار دارد ( رجوع کنید به ادامة مقاله ). در جنوب شبه جزیره ، معروف به نوک اروپا (برج ویکتوریا) یک فانوس دریایی هست . قسمتهای شمالی شبه جزیره ، به ویژه نزدیک منطقة بی طرف ، کم ارتفاع است و به همین سبب از دریای مدیترانه مانند جزیره ای به نظر می رسد.

در مشرق شبه جزیره ، صخره ای معروف به جبل طارق در جهت شمالی ـ جنوبی ، به طول حدود 6ر4 کیلومتر و عرض حدود 2ر1 کیلومتر قرار دارد و مرتفع ترین نقطة آن در جنوب صخره حدود 425 متر است ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه ). صخرة جبل طارق در دورة سوم زمین شناسی (از سنگ آهک ) تشکیل یافته است ( رجوع کنید به مشیری ، ص 106). این صخره در جانب شرقی شیب تندی دارد و به شکل دیواره ای نسبتاً عمودی به دریا مشرف است و در مغرب به دامنه های کم ارتفاع تر و سواحل منتهی می شود.

3) شهر بندری جبل طارق ، در دامنه و ساحل غربی صخرة جبل طارق به صورت شمالی ـ جنوبی قرار دارد. این شهر را انگلیسیها ساختند (عنان ، 1381، ص 290ـ291). نام آن از نام طارق بن زیاد * که در سال 92 برای فتح اندلس در آنجا اردو زده بود، گرفته شده است ( رجوع کنید به ادامة مقاله ). میانگین حداکثر دمای شهر در تابستانها ْ29 و میانگین حداقل آن در زمستانها ْ13 است ( الموسوعة العربیة العالمیة ، ذیل مادّه ). شهر جزیرة الخضراء در مغرب (در آن سوی خلیج جبل طارق ) و شهر سبته در جنوب (در شمال غربی افریقا) قرار دارد. با شهر لالینا ی اسپانیا (در ایالت قادس / کادیث نزدیک مرز) از طریق راه زمینی مرتبط است . شهر جبل طارق دارای فرودگاه بین المللی است و بیشتر با شهرهای لندن و مادرید ارتباط دارد. این شهر، به سبب نداشتن زمینهای کشاورزی ، مواد غذایی را وارد می کند. جبل طارق بندری معتبر نیز شمرده می شود و در شمال و جنوب آن ، دو اسکله برای پهلوگیری کشتیها احداث شده است . بازار شهر در شمال آن واقع است . جبل طارق علاوه بر درآمد مالیات از کشتیها، صنعت گردشگریِ پر رونقی دارد (خوند، ذیل مادّه ).

قسمتهای شرقی شهر تقریباً به صورت پلکانی با خیابانهای کم عرض ، در دامنه ای پر شیب ساخته شده است . مکانهای مهم شهر عبارت اند از: قلعة مشهور آن (الحصن العربی یا قلعه مغربیه ) در شمال شبه جزیره ، نزدیک ساحل غربی ؛
موزه و باغهایی در مرکز شهر؛
محل (استخر) جمع آوری آب باران (برای تأمین آب آشامیدنی ) در مشرق شهر، در دامنة صخره . مسجد بزرگی که ملک فهدبن عبدالعزیز در 1376 ش / 1997 در جبل طارق ساخت ، در نوک اروپا واقع است (همانجا).

جمعیت این شهر در سرشماری دهة 1370 ش /1990، حدود سی هزار تن بوده است . بیشترِ اهالی ، اسپانیایی ، ایتالیایی ، پرتغالی و نظامیان انگلیسی هستند. زبان محاوره اسپانیایی و زبان علمی در آموزشگاهها انگلیسی است ( الموسوعة العربیة العالمیة ، همانجا).

از مهم ترین آثار دیدنی شهر، علاوه بر قلعه ، حمامهای گنبدی شکل ، بقایای دیوارهایی در پیرامون شهر (از جمله آثار دیواری معروف به دیوار اندلس یا دیوار مغرب )، مخزنهای آب و غاری نزدیکی شهر است (عنان ، 1381، ص 291ـ296).

پیشینه . شبه جزیرة جبل طارق در دورة یونان باستان ، ستونهای هراکلس یا هرکول نام داشت و یکی از سرحدات شمرده می شد (هرودوت ، ج 2، ص 134، پانویس 4، ج 4، مقدمة هدایتی ، ص 8). به آن ، کوه ابیلا و کوه کالبی / کلپه نیز می گفتند (عنان ، 1381، ص 284؛
لارسونور ، ص 9، 13). بنا بر





گزارشهایی ، واندالها هنگام فرار از مقابل گوتها (قومی ژرمنی که عمدتاً بعد از میلاد در اروپا مستقر شدند) به منطقه آمدند و برای رفتن به شمال افریقا در سدة پنجم میلادی ، از تنگه گذشتند (نَعْنَعی ، ص 16).

مسلمانان در سال 92، در زمان حکومت ولیدبن عبدالملک (حک : 86 ـ96)، این منطقه را که هنوز مسکونی نبود، فتح و بیش از ششصد سال بر آن حکومت کردند. در این سال ، طارق بن زیاد به فرمان موسی بن نُصَیر با سپاهی که بیشتر آنها بربر و عده ای عرب بودند، از سبته به شبه جزیرة جبل طارق رفت و در آنجا اردوگاهی بر پا کرد و برای امان از دشمنان ، بارویی معروف به سورالعرب ساخت (ابن اثیر، ج 4، ص 561 ـ 562؛
ابن عذاری ، ج 2، ص 9؛
ابن کردبوس ، ص 46؛
مقرّی ، ج 1، ص 231). طارق در رفتن به جبل طارق ، از یولیان ، حاکم سبته از سوی روم شرقی ، کمک گرفته است ( رجوع کنید به ابن اثیر، همانجا). سپس طارق به جزیرة الخضراء رفت و نخستین شهر را در اندلس گشود (همان ، ج 4، ص 562؛
ادریسی ، ج 2، ص 539 ـ540). در همان زمان ، رودریک / رودریگ (آخرین شاه گوتهای غربی ، متوفی 711 یا 713 میلادی ) با لشکر چهل هزار نفری به مسلمانان حمله کرد و در نبردی که نزدیک شهر شَریش * میان آنها روی داد، سپاه طارق پیروز شد (ابن خلدون ، ج 4، ص 150). اگر چه لشکرِ طریف بن مالک در سال 91 از سوی موسی بن نصیر عازم اندلس شده بود ( رجوع کنید به طریف * )، لشکرکشی طارق نخستین حملة جدّی مسلمانان به اندلس به شمار می رود که برای ایجاد پایگاهی در آنجا و ارتباط دائمی مغرب و اندلس و تسلط کامل مسلمانان بر تنگة جبل طارق صورت پذیرفت ( رجوع کنید بهابن قتیبه ، ص 570؛
طبری ، ج 6، ص 468). این لشکرکشی نشان داد که تنگة جبل طارق به سبب کم عرض بودن آن ، در عمل مانعی برای توسعة قلمرو اسلامی محسوب نمی شد (نعنعی ، ص 47).





یک سال پس از طارق ، موسی بن نصیر، برای گسترش قلمرو اسلامی در روم شرقی ، با سپاهی هجده هزار نفری به جبل طارق لشکر کشید (ابن شباط ، ص 144ـ 145).

با آنکه برخی از مؤلفان سده های نخستین اسلامی ، در اشاره به فتوحات طارق بن زیاد از جبل طارق نام نبرده اند ( رجوع کنید به بلاذری ، ص 323؛
مسعودی ،ص 333)، اما اصطخری و مؤلف حدودالعالم از جبل طارق یاد کرده اند. اصطخری (ص 36ـ37، 41ـ42) در ذکر دیار مغرب ، جبل طارق را جزیره و آخرین گذرگاه در اندلس ، کوهی آبادان و استوار و دارای چند آبادی وصف کرده است که در اواخر دورة بنی مروان ، به دست بنی امیه افتاد.

در حدودالعالم (ص 22) آمده که جبل طارق کوهی است در بلاد اندلس ، میان دریای روم و اقیانوس ، معدن نقره دارد و بر این کوه گیاهان دارویی می روید.

در سدة چهارم ، امیة بن اسحاق قرشی ، حاکم جزیرة الخضراء و سبته شد (نعنعی ، ص 368). این امر از یک سو بیانگر تسلط امویان بر تنگة جبل طارق و از سوی دیگر احتمالاً نشان دهندة این است که جبل طارق جزو قلمرو حکومتی به مرکزیت جزیرة الخضراء بوده است .

قرار گرفتن تنگة جبل طارق میان قلمرو حکومت علی بن حَمودالحَسَنی در سبته و برادرش قاسم در جزیرة الخضراء، در زمان حکومت بنی حمود در اندلس (نیمة نخست سدة پنجم ) و لشکرکشی مرابطون به فرماندهی یوسف بن تاشفین (حک : 453ـ500) از سبته به اندلس در نیمة دوم سدة پنجم ، نیز نشان می دهد که تنگة جبل طارق همچنان موقعیت حساس خود را حفظ کرده و حکام در پی تسلط بر دو ساحل آن بوده اند. علاوه بر آن ، شبه جزیرة جبل طارق تا آن زمان به مکان مسکونیِ مشخصی بدل نشده بود ( رجوع کنید به عنان ، 1417، عصر 1، قسم 2، ص 661ـ662، عصر 2، ص 79ـ80).

در 556 به دستور عبدالمؤمن ، صاحب (= حاکم ) مغرب ،

شهری در شبه جزیرة جبل طارق بنا شد (ابن اثیر، ج 11، ص 279؛
حمیری ، ص 382؛
قس ابن صاحب الصلاة ، ص 84 ـ85). به این منظور، فرزندش ابویعقوب (والی اِشبیلیه ) گروهی از مهندسان ماهر، از جمله حاج یعیش مالقی (طراح نقشة شهر)، را فرا خواند و آنها یک مسجدجامع ، قصری برای خلیفه ، قصرهایی برای فرزندان وی ، باغها و آبراهه هایی برای استفاده از چشمه های مشرق شهر و قلعه و بارویی مستحکم ساختند. این شهر با ورود عبدالمؤمن ، به جبل الفتح معروف شد (حمیری ، همانجا؛
ابن صاحب الصلاة ، ص 84 ـ89). در اواخر دهة 560، در پی شورش محمدبن مَردْنیش ، شورشگر شرق اندلس ، عبدالمؤمن یک بار دیگر از افریقا به جبل طارق رفت و در نبردی که میان آنان در دشت غرناطه روی داد، ابن مردنیش شکست خورد (ابن خلدون ، ج 6، ص 319ـ320).

در نیمة نخست سدة هفتم ، یاقوت حموی (ذیل «اندلس ») از جزیرة جبل طارق نام برده است . در همین زمانها، ابن هود (از خاندان بنی هود که در 625 در اندلس خروج کردند) پس از شورش برضد موحدون در اندلس ، بر جبل طارق و جزیرة الخضراء تسلط یافت (ابن خلدون ، ج 4، ص 215ـ217). در نیمة دوم سدة هفتم ، تنگة جبل طارق مدتی به دست مسیحیان افتاد و مسلمانان در اندلس محاصره شدند. محمدبن یوسف نصری ، معروف به ابن احمر، که در 635 با شورش برضد موحدون خود را مستقل خوانده بود، ناوگانی مشتمل بر هفتاد کشتی برای کمک به مسلمانان به جبل طارق فرستاد و در 678 به مسیحیان حمله کرد (همان ، ج 7، ص 262ـ270).

در 703 یا اندکی پس از آن ، هنگامی که سلطان یوسف بن یعقوب درگیر منازعات دیگری بود، فردیناند چهارم ، شاه کاستیل (قشتاله )، ناوگان خود را به جبل طارق فرستاد و یک سال آنجا را محاصره کرد (همان ، ج 7، ص 329ـ331). در 709/1309 فردیناند چهارم جبل طارق را تصرف کرد و در 733 مسلمانان به فرماندهی ابوالحسن مرینی (حاکم مغرب ) و با کمک پسرش (ابومالک ) آن را پس گرفتند (همان ، ج 7، ص 337ـ 338؛
ابن بطوطه ، ج 2، ص 678؛
عنان ، 1381، ص 286).

در اوایل سدة هشتم ، ابوالفداء (متوفی 732؛
ص 66) نیز جبل طارق را که مسلمانان از آنجا اندلس را گشودند، معرفی کرده است . تقریباً بلافاصله پس از فوت آلفونسوی یازدهم در 751/1350، که جبل طارق را حدود ده ماه در محاصره داشت (ابن خلدون ، ج 7، ص 403، 433)، ابن بطوطه (متوفی 779) به جبل طارق سفر کرد و در آنجا با ابوزکریا یحیی بن سرّاج الرُّندی ، از علمای شهر و عیسی (قاضی شهر) ملاقات کرد. ابن بطوطه به آثار سورالعرب و بناهای گوناگون اشاره و از ساختمانهای شهر به نیکی یاد کرده است ( رجوع کنید به ج 2، ص 677ـ 678). در دهة 760 جبل طارق مقر حکومت عیسی بن الحسن ، از فرمانروایان بنی مرین و نمایندة سلطان ابوالحسن در اندلس ، بود. در زمان حکومت وی اوضاع جبل طارق ناآرام شد و منازعاتی میان او و یحیی الفرقاجی ، صاحب دیوان ، روی داد. در پی شورش قبایل غُماره * ، عیسی به قلعة جبل طارق پناه برد و مدتی بعد کشته شد (ابن خلدون ، ج 7، ص 390ـ392).

ابن خلدون نیز در 764 و 776 از جبل طارق دیدار کرده و در سفر دومش با ابوعبداللّه بن زَمْرَک ، از فقها و کاتبِ اِبن احمر، ملاقات کرد ( رجوع کنید به ج 7، ص 549، 637ـ 638). در 774 یاران ابن احمر جبل طارق را محاصره کردند اما لشکرگاه شهر به فرمان ابوبکربن غازی ، فرمانروای بنی مرین ، و به وسیلة محمدبن عثمان بن الکاس ، پسر عموی وی ، تقویت شد و سرانجام در پی ارتباط محمدبن عثمان و ابن احمر، محمد این شهر را تصرف کرد (همان ، ج 7، ص 634).

از نیمة دوم سدة نهم / پانزدهم به بعد، منازعاتِ نیروهای استعماری برای تصرف جبل طارق ، موجب ناآرامی سیاسی گسترده ای شد. در 866/1462 هانری چهارم ، از حکام کاستیل ، جبل طارق را تصرف کرد و در 947/1540 خیرالدین بارباروس * آنجا را تاراج نمود اما در 959/1552، شارل کن (شارل اول ، از سلاطین اسپانیا) استحکامات شهر را تقویت کرد ( د.اسلام ، همانجا).

شهر جبل طارق در 1116/1704، طی جنگ جانشینی اسپانیا (1113ـ1126/1701ـ1714)، به تصرف بریتانیا در آمد و مستعمرة بریتانیا شناخته شد ( > اسنادی در بارة جبل طارق < ، ص 13ـ 18؛
> فرهنگ جدید جغرافیایی وبستر < ، ذیل "Gibraltar" ). از آن پس ، چند رویداد عمده مانند باز شدن آبراهة سوئز در 1286/1869 و جنگهای جهانی اول و دوم بر اهمیت آن افزود، اما وضع سیاسی جبل طارق علی رغم کشمکشها میان اسپانیا و انگلیس و دخالت سازمان ملل برای تعیین سرنوشت آن و نیز تلاشهای انجام شده برای استقلال و اجرای همه پرسیها، هنوز به نتیجة مشخص نرسیده است ( رجوع کنید بهفیندلی و راثنی ، ص 221؛
الموسوعة العربیة العالمیة ، همانجا؛
خوند، ذیل مادّه ).


منابع :
(1) محمدابراهیم آیتی ، آندلس ، یا، تاریخ حکومت مسلمین در اروپا ، تهران 1363 ش ؛
(2) ابن اثیر؛
(3) ابن بطوطه ، رحلة ابن بطوطة ، چاپ محمد عبدالمنعم عریان ، بیروت 1407/1987؛
(4) ابن خلدون ؛
(5) ابن شباط ، قطعة فی وصف الاندلس و صقیلة من کتاب صلة السمط و سمة المرط ، در ابن کردبوس ، تاریخ الاندلس لابن الکردبوس ، چاپ احمد مختار عبّادی ، مادرید 1971؛
ابن صاحب الصلاة ، المنُّ بالامامة : تاریخ بلادالمغرب و الاندلس فی عهد الموحدین ، چاپ عبدالهادی تازی ،

(6) بیروت 1987؛
(7) ابن عذاری ، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب ، ج 2، چاپ کولن و لوی ـ پرووانسال ، بیروت 1983؛
(8) ابن قتیبه ، المعارف ، چاپ ثروت عکاشه ، قاهره 1960؛
(9) ابن کردبوس ، تاریخ الاندلس لابن الکردبوس و وصفه لابن الشباط ، چاپ احمد مختاری عبّادی ، مادرید 1971؛
(10) اسماعیل بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم البلدان ، چاپ رنو و دسلان ، پاریس 1840؛
(11) محمدبن محمد ادریسی ، کتاب نزهة المشتاق فی اختراق الا´فاق ، قاهره : مکتبة الثقافة الدینیه ، ( بی تا. ) ؛
(12) اصطخری ، ترجمة فارسی ؛
(13) بلاذری (بیروت )؛
(14) حدودالعالم ؛
(15) محمدبن عبداللّه حمیری ، الروض المعطار فی خبرالاقطار ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1984؛
(16) مسعود خوند، الموسوعة التاریخیة الجغرافیة ، بیروت 1994ـ2004؛
(17) طبری ، تاریخ (بیروت )؛
(18) محمد عبداللّه عنان ، آثار الاندلسیة الباقیة فی اسبانیا و البرتقال ، قاهره 1381/1961؛
(19) همو، دولة الاسلام فی الاندلس ، قاهره 1417/1997؛
(20) «گذرگاه تنگة جبل الطّارق : طرحی دشوار برای مهندسین پل و سازه »، ترجمة بهرام رضوی ملکی و کریم جلالیان ، فصلنامة راه و ترابری ، سال 1، ش 1 (پاییز 1370)؛
(21) گیتاشناسی نوین کشورها ، گردآوری و ترجمة عباس جعفری ، تهران : گیتاشناسی ، 1382 ش ؛
(22) مسعودی ، تنبیه ؛
(23) رحیم مشیری ، کلیات قاره ها ، تهران 1374 ش ؛
(24) احمدبن محمد مقّری ، نفح الطیب ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1388/1968؛
(25) الموسوعة العربیة العالمیة ، ریاض : مؤسسة اعمال الموسوعة لنشر و التوزیع ، 1419/1999؛
(26) حسین مؤنس ، موسوعة تاریخ الاندلس : تاریخ و فکر و حضارة و تراث ، قاهره 1416/1996؛
(27) عبدالمجید نعنعی ، تاریخ الدولة الامویة فی الاندلس ، بیروت ?( 1986 ) ؛
(28) هرودوت ، تاریخ هرودت ، ترجمة هادی هدایتی ، تهران 1336ـ1340 ش ؛
(29) یاقوت حموی ؛


(30) Documents on Gibraltar presented to the Spanish cortes , by the Minister of Foreign Affairs, Madrid: [s.n.], 1965;
(31) EI 2 , s.v. "Djabal T ¤a ¦rik ¤" (by C.F.Seybold and A.Huici Miranda);
(32) Carter Vaughn Findley and John Alexander Murray Rothney, Twentieth-century world , Boston 1998;
(33) Bathilde Larsonneur, Histoire de Gibraltar , Paris 1955;
(34) Webster , s new geographical dictionary , Springfield, Mass. 1988.

/ وحید ریاحی /



تصاویر این مدخل:
صخره جبل الطارق منبع: http://www.dmcity.com

اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4483
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست