جَبَرتی ، اسماعیل بن ابراهیم ، عارف و عالم بزرگ یمنی قرن هشتم و مؤسس طریقت جبرتیه . نام کامل او اسماعیل بن ابراهیم بن عبدالصمد هاشمی عقیلی جبرتی است . وی در 722 در شهر زَبید یمن به دنیا آمد. نَسَبش به عقیل ، برادر امام علی علیه السلام ، می رسد. از زندگی او اطلاع چندانی در دست نیست . در جوانی به تحصیل علم پرداخت و به زهد و عبادت مشغول شد و از بدو جوانی با استادان بزرگی همنشین



بود و در علم و فضل سرآمد زمان خود شد (ابن حجر عسقلانی ، ج 5، ص 162؛ زبیدی ، ص 101؛ شوکانی ، ج 1، ص 139). گفته شده ابوبکربن علی بن عمر اَهدَل ، شیخ و استاد جبرتی بوده است ( رجوع کنید بهد.ا.د. ترک ، ذیل مادّه ) ولی باتوجه به وفات ابوبکر اهدل در 700 هجری (زبیدی ، ص 383؛ مناوی ، ج 2، ص 32) در صحت این گفته تردید هست .

از شاگردان و یاران جبرتی این اشخاص بوده اند: 1) احمدبن ردّاد معروف به ابن ردّاد (متوفی 821)، فقیه و عالم و صوفی و قاضی معروف یمنی ، که شیخ اسماعیل چهار سال پیش از وفاتش در حضور بعضی مشایخ و مریدان وی را به جانشینی خود بر گزید (جیلی ، المناظرالالهیة ، مقدمة غنیمی ، ص 32؛ زیدان ، 1419، ص 60). ابن ردّاد آثار بسیاری دارد از جمله : موجبات الرحمة و عزائم المغفرة ، در فضائل اذکار و عبادات (حاجی خلیفه ، ج 2، ستون 1898؛ کحّاله ، ج 1، ص 178)، القواعد الوفیة فی اصل حکمة خرقة الصوفیة (حاجی خلیفه ، ج 2، ستون 1360؛ کحّاله ، همانجا)، وسیلة المَلهوف الی اللّه تعالی ثم الی أهل المعروف ، و عُدّة المسترشدین اولی الالباب من الزَیْغ و الزَعِل و الشک و الارتیاب (کحّاله ، همانجا). 2) عبدالکریم جیلی (متوفی 826)، عالم و فیلسوف بزرگ گیلانی ، که ظاهراً شیخ اسماعیل التفات خاصی به او نشان می داد و جیلی نیز در بسیاری از آثارش از او به بزرگی یاد کرده ، جیلی حتی قصیده ای طولانی نیز در مدح جبرتی سروده است ( رجوع کنید به جیلی ، الانسان الکامل ، ج 2، ص 43ـ44؛ همو، المناظرالالهیة ، همان مقدمه ، ص 24، 35؛ نیز رجوع کنید بهترجمان ، ص 546، 556، 558 ـ559). 3) شیخ محمد مِزجاجی (متوفی 829)، مورخ یمنی . 4) ابوبکر حکاک ، شاعر و صوفی اهل یمن . 5) احمد حبایبی . 6) قطب الدین مزاحم (برای اطلاع بیشتر رجوع کنید بهابن حجر عسقلانی ، ج 7، ص 329ـ330؛ زبیدی ، ص 106، 334؛ جیلی ، المناظرالالهیة ، همان مقدمه ، ص 32؛ ابوریان ، ص 283).

جبرتی را صاحب احوال و کرامات بسیار دانسته و گفته اند که هیچ کس از حیث مقام و تعداد مریدان در یمن هم سطح او نبوده است ( رجوع کنید بهزبیدی ، ص 101ـ102؛ سخاوی ، ج 2، ص 282)؛ ازاین رو، وی را شیخ الشیوخ طریقت و پیشوای اهل حقیقت خوانده اند ( رجوع کنید بهزبیدی ، ص 101). مردم از همة گروهها نزد او رفت وآمد داشتند. برخی برای عبادت و گرفتن ذکر، برخی برای رفع حاجات خود و عده ای نیز برای سماع نزد او می رفتند (سخاوی ، ج 2، ص 282؛ مناوی ، ج 2، ص 127). جیلی از او با نام ابوالمعروف و القابی همچون سیدالاولیاء، قطب کامل ، غریب الاولیاء، قطب اکبر و کبریت احمر یاد کرده است ( رجوع کنید بهالانسان الکامل ، ج 2، ص 43؛ زیدان ، 1412، ص 26؛ نیز رجوع کنید بهزبیدی ، ص 101). عبدالرحمان بن زکریا، از فقهای آن عصر، نیز وی را نقادالاولیاء خطاب نموده و گفته است کسی در شام و یمن و عراق و حرمین شریفین مانند اسماعیل جبرتی یافت نمی شود ( رجوع کنید به زبیدی ، ص 104؛ نَبْهانی ، ج 1، ص 594). بسیاری از علما و حکمرانان ، از جمله سلطان اشرف ، از مریدان او بودند (بعکر، ص 447؛ د.ا. د. ترک ، همانجا).

جبرتی مخالفانی نیز داشت ، از جمله شیخ عبدالرحیم أمیوطی و همچنین احمد ناشری که از علما بود و با جبرتی و طریقت وی عناد می ورزید اما به سبب حمایت سلطان اشرف از جبرتی مخالفتش بی نتیجه ماند (سخاوی ، ج 2، ص 283؛ مناوی ، ج 3، ص 126). عالمی به نام صالح المصری نیز به این دلیل که در یکی از منظومه هایش از جبرتی انتقاد کرده بود، به هند تبعید شد (ابن حجر عسقلانی ، ج 5، ص 162ـ163 و پانویس 6؛ سخاوی ، همانجا، به نقل از شاعری یمنی به نام جمال زُوالی / ذوالی ).

جبرتی از پیروان مکتب ابن عربی * بود و اظهار می داشت که سالک نباید از مطالعة کتب ابن عربی غافل بماند (جیلی ، مراتب الوجود ، ص 8 ـ9). او به شاگردان خود توصیه می کرد همیشه نسخه ای از فصوص الحکم ابن عربی را به همراه داشته باشند. همچنین به خواندن سورة یس در بر آورده شدن حاجات و رفع مشکلات تأکید می کرد؛ ازاین رو، پیروان وی به «اهل یس » معروف اند (زبیدی ، ص 102؛ سخاوی ، همانجا؛ نبهانی ، ج 1، ص 593؛ د. ا. د. ترک ، همانجا).

در بارة ذکر و اسم اعظم و سماع نیز آرا و سخنان بسیاری از او نقل شده است . وی معتقد بود هرکس گشایشی از هر اسمی یابد آن اسم در حق او اسم اعظم است ، زیرا اسم اعظم همان چیزی است که به واسطة آن دعا مستجاب می شود. وی سماع را موجب گشایش می دانست و می گفت به میزان توجه به اوراد و دانستن معانی آنها در حین سماع ، خداوند به انسان توجه می کند (زبیدی ، ص 104ـ105؛ نبهانی ، ج 1، ص 592؛ نیز رجوع کنید بهجیلی ، المناظرالالهیة ، همان مقدمه ، ص 35 که او را از موافقان سماع دانسته است ).

از آثار شیخ اسماعیل جبرتی اطلاعی در دست نیست ، تنها گفته شده است که مریدان شیخ ، کرامات وی را در کتابی (که نام آن معلوم نیست ) گردآوری نموده اند ( رجوع کنید به زبیدی ، ص 101).

جبرتی در 806 وفات یافت و در باب السهام در شهر زبید دفن شد و برایش آرامگاه باشکوهی ساختند. مسجد معروفی نیز در شهر زبید به نام شیخ جبرتی احداث شده و در مجاورت آن مدرسة بزرگی برای صوفیه ، آن هم به نام او، بنا گردیده که به احیای تصوف در یمن کمک بسیاری کرده است ( رجوع کنید به جیلی ، المناظرالالهیة ، همان مقدمه ، ص 20ـ21؛ ترجمان ، ص 563). او را حامی معنوی شهر زبید دانسته اند ( رجوع کنید بهد.ا.د. ترک ، ص 193).

پس از مرگ اسماعیل جبرتی ، طریقت جبرتیه را فرزندش ، رضی الدین ابوبکر صدیق (متوفی 823)، و پس از او نوه اش ، اسماعیل بن ابی بکر (متوفی 875)، که فقط پانزده سال داشت و در کسب علم و معارف دینی سرآمد زمان خود بود (زبیدی ، ص 106ـ107)، ادامه دادند.

جبرتیه را شاخه ای از اهدلیه منسوب به ابوالحسن علی بن عمر اَهْدَل حسینی ، دانسته اند ( رجوع کنید به د. ا. د. ترک ، همانجا). هر دو طریقت به ابن عربی گرایش دارند (جیلی ، المناظرالالهیة ، همان مقدمه ، ص 30؛ قس د.ا.د. ترک ، همانجا).

---

منابع :
(1) ابن حجر عسقلانی ، انباءالغمر بابناءالعمر فی التاریخ ، حیدرآباد دکن ، 1387ـ1396/ 1967ـ1976؛
(2) محمدعلی ابوریان ، الحرکة الصوفیة فی الاسلام ، اسکندریه 1994؛
(3) عبدالرحمان بعکر، کواکب یمنیّة فی سماءالاسلام ، بیروت 1410/1990؛
(4) سهیله عبدالباعث ترجمان ، نظریة وحدة الوجود بین ابن عربی و الجیلی ، ( بی جا ) : منشورات مکتبة خزعل ، 1422/2002؛
(5) عبدالکریم بن ابراهیم جیلی ، الانسان الکامل فی معرفة الاواخر و الاوائل ، مصر 1304؛
(6) همو، مراتب الوجود و حقیقة کل موجود ، قاهره : مکتبة الجندی ، ( بی تا. ) ؛
(7) همو، المناظر الالهیة ، چاپ نجاح محمود غنیمی ، قاهره 1407/1987؛
(8) حاجی خلیفه ؛
(9) احمدبن احمد زبیدی ، طبقات الخواص : اهل الصدق و الاخلاص ، بیروت 1406/ 1986؛
(10) یوسف زیدان ، عبدالکریم الجیلی : فیلسوف الصوفیة ، بیروت 1412/1992؛
(11) همو، الفکر الصوفی بین عبدالکریم الجیلی و کبار الصوفیة ، قاهره 1419/1998؛
(12) محمدبن عبدالرحمان سخاوی ، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع ، قاهره 1353ـ 1355؛
(13) محمد شوکانی ، البدرالطالع ، بیروت : دارالمعرفه ، ( بی تا. ) ؛
(14) عمررضا کحّاله ، معجم المؤلفین ، دمشق 1957ـ1961، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(15) محمد عبدالرووف بن تاج العارفین مناوی ، الکواکب الدریة فی تراجم السادة الصوفیة ، أو، طبقات المناوی الکبری ، چاپ عبدالحمید صالح حمدان ، قاهره ( 1994 ) ؛
(16) یوسف بن اسماعیل نبهانی ، جامع کرامات الاولیاء ، چاپ ابراهیم عطوه عوض ، بیروت 1411/1991؛


/ فاطمه رحیمی /