responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4463

 

جَبْرا ابراهیم جَبْرا ، داستان نویس ، شاعر، نقاش و ناقدِ معاصر عرب . در 1299 ش /1920 در بیت لَحم * فلسطین در خانوادة فقیری به دنیا آمد (بابطین ، ج 1، ص 629؛ اعلام الادب العربی المعاصر ، ج 1، ص 416). در کودکی به مدرسة سُریان ارتدوکس و در نُه سالگی به مدرسة الوَطنیه بیت لحم رفت . نخستین نمایشنامة خود را در ده سالگی و اولین داستانِ کوتاهش را در چهارده سالگی نوشت . در 1311 ش /1932 با خانوادة خود به بیت المقدّس مهاجرت کرد و در مدرسة الرَشیدیه از محضر استادان بزرگی همچون ابراهیم طوقان * (متوفی 1320 ش /1941) بهره برد. از 1314 تا 1317 ش / 1935ـ 1938 به عنوان یکی از شاگردان ممتاز در دانشکدة العربیة قدس ، در کلاس بزرگانی مانند سامح الخالدی (متوفی 1330 ش /1951) شرکت کرد ( اعلام الادب العربی المعاصر ، ج 1، ص 416ـ417؛ حمود، ص 63ـ64). در 1318 ش / 1939 ادارة المعارف الفلسطینیه او را برای استفاده از بورس تحصیلی

به انگلستان فرستاد و او مدتی در دانشگاه اکستر در مرکز

استان دونشر تحصیل کرد، سپس برای ادامة تحصیل در ادبیات انگلیسی به دانشگاه کیمبریج رفت و در آنجا نزد استادانی از جمله فرانک ریموند لیویس (متوفی 1357 ش / 1978)، ناقد معروف انگلیسی ، تحصیل کرد و در 1322 ش / 1943 با درجة ممتاز فارغ التحصیل شد ( اعلام الادب العربی المعاصر ،

ج 1، ص 417ـ 418؛ میربصری ، ج 3، ص 221). در حین تحصیل









درانگلستان به طور جدّی به شعر پرداخت وپس از بازگشت به بیت المقدّس ، استاد ادبیات انگلیسی دانشکدة الرشیدیه شد. در 1327 ش / 1948 بر اثر فشار و سخت گیری صهیونیستها، به بیت لحم مهاجرت کرد و در پاییز همان سال به عنوان استاد مدعو به دانشکدة الا´داب و العلوم بغداد رفت .

در اوایل دهة 1330 ش /1950 تبعة عراق و مسلمان شد (حمود، ص 64ـ 65؛ اعلام الادب العربی المعاصر ؛ میربصری ؛ بابطین ، همانجاها). در عراق با بدر شاکر سَیّاب * ، یکی از بنیانگذاران شعر نو عرب ، آشنا شد و این آشنایی به دوستی عمیق آنان انجامید. جبرا تأثیر زیادی بر سیّاب گذاشت و سیّاب همیشه او را استاد و برادر خود می خواند (عباس ، ص 130؛ نیز رجوع کنید بهسیّاب ، ص 175ـ176، 232). جبرا در 1331ش / 1952 ازدواج کرد و در همان سال برای تحصیل در نقد ادبی به دانشگاه هاروارد رفت . او نزد بزرگانی چون آی . آ. ریچاردز و آرچیبالد مک لیش (شاعر امریکایی )، دانش آموخت . پس از بازگشت به بغداد، در ادارة روابط عمومی شرکت نفت عراق ، رئیس بخش نشر و ترجمه شد. در 1347 ش / 1968 به انگلستان دعوت شد تا در دانشگاههای بزرگی چون کیمبریج و آکسفورد در بارة تأثیر غرب بر ادبیات معاصر عرب سخنرانی کند. در 1336 ش / 1975 نیز به مدت یک سال به عنوان استاد مدعو در دانشگاه برکلی ، ادبیات معاصر عرب تدریس کرد ( اعلام الادب العربی المعاصر ، ج 1، ص 418؛ جبرا، 1971، ص 76؛ حمود، ص 64ـ 66؛ ماهر شفیق فرید، ص 186). وی در 1373 ش / 1994 در عراق درگذشت ( اعلام الادب العربی المعاصر ، ج 1، ص 416).

جبرا فعالیتهای فرهنگی بسیاری داشت ؛ عضو گروه هنرهای معاصر بغداد و گروه هنرمندان عراق ، نایب رئیس اتحادیة نویسندگان فلسطینی در عراق و عضو اتحادیة ادیبان عراق بود. همچنین در همایشهای بسیاری در قاهره و امریکا شرکت ، و جوایز بسیاری دریافت کرد مانند جایزة دانشگاه کلمبیا (1370 ش /1991)، جایزة سلطان العویس در زمینة نقد ادبی (1369 ش /1990)، جایزة فرهنگی اروپا (1362 ش / 1983)، جایزة ریاست جمهوری عراق در داستان نویسی (1370 ش / 1989)، مدال قدس برای آثار ادبی (1369 ش /1990) و مدال درجه یک لیاقت از تونس (1370 ش /1991؛ مطبعی ، ج 1، ص 41؛ اعلام الادب العربی المعاصر ؛ بابطین ، همانجاها؛ جیوسی ، 1997، ج 1، ص 162).

جبرا از آگاه ترین نویسندگان و شاعران جدید عرب و نیز نقاشی فرهیخته بود (بَدَوی ، 1992، ص 140) و از برجسته ترین گویندگان شعر منثور در دورة بعد از جنگ جهانی دوم در فلسطین و عراق به شمار می آمد (بدوی ، 1975، ص 227؛ خالدعلی مصطفی ، ص 150). جبرا به همراه بدر شاکر سیّاب و چند شاعر دیگر به «الشعراء التموزیون » معروف اند. تموز، اسطورة احیا و تجدید حیات است و نزد شاعران معاصر عرب ، نماد بازگشت به گذشتة شکوهمند پیش از دورة واپس گرایی است (عطیه ، ص 37؛ بدوی ، 1975، ص 260؛ جیوسی ، 2001، ص 805 ـ806؛ شکری ، تعلیقاتِ روحانی ، ص 559). جبرا برای تفسیر تموز بسیار کوشش کرده و در شعر خود این اسطوره را به شکلهای مختلف به کار گرفته است . او توانسته است به شکلی هنرمندانه ، اسطوره و مسائل تاریخی و فرهنگی را در شعر به کار ببرد، چنانکه خوانندة شعر وی احساس نمی کند که این مفاهیم تصنعی و ساختگی است (خالدعلی مصطفی ، ص 155؛ جیوسی ، 2001، همانجا).

عنایت جبرا به مسئلة فلسطین ، هم در شعر هم در آثار

دیگر او، به وضوح نمایان است . به عقیدة وی ، در شعر باید کلیة ابعاد گسترده ، علل بنیادی و تأثیرات عاطفی و روانی

و به طور کلی فضایی را که نتیجة این فاجعه بوده ، در مدنظر داشت (سلیمان ، ص 196). او در دیوان تموز فی المدینة (جبرا، 1959، ص 64ـ 72)، در قطعات «قبیَّه »، «خَرزَة البئر» و «فی بَوادِی النَفی » به شکلی هنرمندانه به اشغال فلسطین ، تبعید اجباری ساکنان آن و کشتار دِیریاسین پرداخته است . همچنین

در شعرش به مظاهر منفی تمدن جدید و رشد سرمایه داری

با بدبینی نگریسته و به گسترش آنها اعتراض کرده است

( رجوع کنید به خالدعلی مصطفی ، ص 142ـ145). جبرا در دیوان یاد شده اش ، بسیار تحت تأثیر و نفوذ تی . اس . اِلیوت و شعر معروف او سرزمین ویران است ، اما در دیوان المدار المعْلق رفته رفته از این تأثیر آشکار کاسته می شود ( رجوع کنید بههمان ، ص 150ـ153). بعد از درگذشت جبرا، در 1375 ش / 1996 آخرین مجموعه شعر وی با نام متوالیات شعریة منتشر شد (جیوسی ، 1997، ج 1، ص 161).

در داستان نویسی معاصر عرب ، جبرا جزو نسل دوم



نویسندگانی است که توانسته اند با بحث در بارة شکل و مضمون و با در نظر گرفتن دو بعد زیباشناختی و محتوایی ، داستان بلند عربی را به سطحی برسانند که در جهان جایگاهی مقبول پیدا کند (شُرَیْح ، ص 80 ـ82). آثار داستانی وی عبارت اند از: صُراخ فی لیل طویل که آن را در 1335 ش / 1946 در بیت المقدّس نوشته و در 1334 ش / 1955 در بغداد منتشر کرده است ؛ عِرْق و قصص أُخری (1335 ش /1956)؛ الصیادون فی شارع ضیّق که در 1339 ش /1960 به زبان انگلیسی نوشته و منتشر شده و در 1353 ش /1974 محمد عُصْفُور آن را به عربی ترجمه کرده است ؛ السفینه (1349 ش /1970)؛ البحث عن ولید مسعود (1357 ش / 1978)؛ عالم بِلاخَرائِط (1361 ش /1982) و الغرف الاخری ' (1364 ش /1986؛ اعلام الادب العربی المعاصر ، ج 1، ص 418ـ419؛ حمود، ص 68ـ69؛ عواد، ج 1، ص 235؛ بدوی ، 1992، ص 140). در اولین داستان او، صراخ فی لیل طویل ، کاملاً مشخص است که جبرا کوشش خود را بر بیان گرفتاریها و مسائل روشنفکران عرب و تلاش نافرجام آنان برای تغییر وضع موجود متمرکز کرده است (بدوی ، 1992، ص 142ـ143).

قهرمانان داستانهای وی از نخبگان جامعة عرب هستند، نظیر روشنفکران ، روزنامه نگاران ، استادان دانشگاه و تحصیل کردگان غرب گرا. استفادة بسیار از شگرد بازگشت به گذشته ، تعدد راویان ، استفاده از تک گوییهای درونی برای روانکاوی شخصیتها، به کارگیری شیوة جریان سَیال ذهن و کاربرد نثری منسجم و هماهنگ با مضمون ، از ویژگیهای داستان نویسی جبراست ( رجوع کنید به همان ، ص 140ـ146؛ شریح ، ص 84، 93ـ94؛ برکات ، ص 55 ـ57؛ یاسر سلیمان ، ص 210ـ 211). اوج هنر داستان نویسی جبرا را در رمان البحث عن ولید مسعود می توان دید که به لحاظ فنی در هنر داستان نویسی فلسطین ، نقطة عطف به شمار می آید و پس از انتشار آن ، منتقدان بسیاری در کشورهای عربی به نقد و تحلیل آن پرداختند (شریح ، ص 94؛ الموسوعة الفلسطینیة ، ج 3، ص 577). داستان عالم بِلاخَرائط از این جهت که محصول مشترک جبرا و عبدالرحمان مُنْیف است ، در ادبیات داستانی معاصر عرب پدیده ای شگفت انگیز محسوب می شود (بدوی ، 1992، ص 140). رمانهای السفینة و البحث عن ولید مسعود را راجر آلن و عدنان حیدر به زبان انگلیسی ترجمه کرده اند (جیوسی ، 1997، ج 1، ص 161).

از دیگر عرصه های کار جبرا، ترجمه های اوست . مهم ترین ترجمة وی به لحاظ تاریخی و تأثیرگذاری ، ترجمة بخش اسطورة آدونیس یا تموز از کتاب شاخة زرین جیمز فریزر در 1336 ش /1957 است که تأثیر بسیار زیادی بر سیّاب و دیگر شاعران جوان عرب گذاشت ، به شکلی که تأثیر سرزمین ویران الیوت را بسیار کم رنگ کرد (عباس ، ص 130؛ شفیعی کدکنی ، ص 171؛ ادونیس ، مقدمة برگ نیسی ، ص 19؛ اعلام الادب العربی المعاصر ، ج 1، ص 420؛ حمود، ص 70). ناقدان عرب ، ترجمه های وی را از آثار شکسپیر دقیق ترین ، زیباترین و بلیغ ترین ترجمه از این آثار می دانند ( رجوع کنید به سیّاب ، ص 175؛ حمّاده ، ج 2، ص 63).

در نقد ادبی ، جبرا یکی از بنیانگذاران معادل گذاری در برابر اصطلاحات ادبی انگلیسی است و در چند مقاله به توضیح اصطلاحات جدید نقد ادبی پرداخته است . بسیاری از مقالات مهم وی در زمینة ادبیات تطبیقی است و شناخت عمیق وی را از ادبیات کهن و معاصر عرب و غرب نشان می دهد (حمود، ص 75ـ76، 82).

از عمده ترین آثار وی در زمینة نقد ادبی ، الحریة والطوفان (1339 ش /1960)، النار و الجوهر (1354 ش / 1975) و ینابیع الرؤیا (1358 ش /1979) است ( اعلام الادب العربی المعاصر ، ج 1، ص 419؛ حمود، ص 67 ـ 68). وی در کتاب البئر الاولی ' (چاپ اول 1365 ش /1986) خاطرات زندگی خود را تا سیزده سالگی شرح داده و در شارع الامیرات (1373 ش /1994) به ادامة شرح زندگی خود پرداخته است (حمود، ص 69؛ نیز رجوع کنید بهجبرا، 2001؛ همو، 1999).

جبرا دو فیلمنامه به نامهای الملک الشمس (1365 ش / 1986) و ایام العقاب (1367 ش / 1988) نوشته که فیلم بخت النصر (بنوخذ نصّر) بر اساس فیلمنامة الملک الشمس ساخته شده است ( اعلام الادب العربی المعاصر ، ج 1، ص 418ـ419؛ حمود، ص 69). از جبرا حدود شصت اثر در زمینة نقد، ترجمه ، شعر و داستان موجود است (برای فهرست آثار وی رجوع کنید به حمود، ص 67ـ71؛ اعلام الادب العربی المعاصر ، ج 1، ص 418ـ420؛ حماده ، ج 2، ص 65؛ رمضان یوسف ، ص 116ـ117؛ عَوّاد، ج 1، ص 234ـ 235).


منابع :
(1) ادونیس ، ترانه های مهیار دمشقی ، ترجمة کاظم برگ نیسی ، تهران 1378 ش ؛
(2) اعلام الادب العربی المعاصر: سیر و سیرذاتیة ، چاپ روبرت کمبّل ، بیروت : الشرکة المتحدة للتوزیع ، 1996؛
(3) سعود عبدالعزیز بابطین ، معجم البابطین للشعراءالعرب المعاصرین ، کویت 1995؛
(4) حلیم برکات ، «تحولات اجتماعی در رمان نویسی اعراب »، ترجمة یعقوب آژند، ادبستان ، سال 1، ش 4 (فروردین 1369)؛
(5) جبرا ابراهیم جبرا، البئرالاولی : فصول من سیرة ذاتیة ، بیروت 2001؛
همو، تموز

(6) فی المدینة ، بیروت 1959؛
(7) همو، شارع الامیرات ، بیروت 1999؛
(8) سلمی خضراء جیوسی ، الاتجاهات و الحرکات فی الشعرالعربی الحدیث ، ترجمة عبدالواحد لؤلؤة ، بیروت 2001؛
(9) همو، موسوعة الادب الفلسطینی المعاصر ، بیروت 1997؛
(10) محمد عمر حماده ، موسوعة اعلام فلسطین ، دمشق 1421/2000؛
(11) ماجدة حمود، نقاد فلسطینیون فی الشتات ، دمشق 1998؛
(12) خالدعلی مصطفی ، الشعرالفلسطینی الحدیث : 1948ـ1970 ، بغداد 1986؛
(13) محمدخیر رمضان یوسف ، تکملة معجم المؤلفین ، بیروت 1418/1997؛
(14) خالد سلیمان ، فلسطین و شعر معاصر عرب ، ترجمة شهره باقری و عبدالحسین فرزاد، تهران 1376 ش ؛
(15) بدر شاکر سیّاب ، رسائل السیاب ، ( گردآوری ) ماجد سامرائی ، بیروت 1994؛
(16) محمود شریح «الروایة العربیة المعاصرة : 1945ـ 1985»، در اعلام الادب العربی المعاصر: سیر و سیرذاتیة ، همان ، ج 1؛
(17) محمدرضا شفیعی کدکنی ، شعر معاصر عرب ، تهران 1380 ش ؛
(18) غالی شکری ، ادب مقاومت ، گردانیدة محمدحسین روحانی ، تهران 1366 ش ؛
(19) احسان عباس ، اتجاهات الشعرالعربی المعاصر ، عمان 1421/2001؛
(20) جورج عطیه ، «الادب العربی المعاصر: نقدالمصادر و المراجع »، ترجمة عن الانکلیزیة : مؤمنة بشیر عوف ، در اعلام الادب العربی المعاصر: سیر و سیر ذاتیة ، همان ، ج 1؛
(21) کورکیس عواد، معجم المؤلفین العراقیین فی القرنین التاسع عشرو العشرین ، بغداد 1969؛
(22) ماهر شفیق فرید، «أثر ت . س . الیوت فی الادب العربی الحدیث »، مجلة الفصول ، ج 1، ش 4 (رمضان 1401/ ژوئیة 1981)؛
(23) حمید مطبعی ، موسوعة اعلام العراق فی القرن العشرین ، بغداد 1995ـ 1998؛
(24) الموسوعة الفلسطینیة ، دمشق : هیئة الموسوعة الفلسطینیة ، 1984؛
(25) میربصری ، اعلام الادب فی العراق الحدیث ، لندن 1994ـ1999؛


(26) M. M. Badawi, A critical introduction to modern Arabic poetry , Cambridge 1975;
(27) idem, " Two novelists from Iraq: Jabra ¦and Munif ", Journal of Arabic literature , XXIII, pt.2 (July 1992);
(28) Jabra Ibrahim Jabra, "Modern Arabic literature and the West", Journal of Arabic literature , II (1971);
(29) Yasir Suleiman, "[Review of( Hunters in a narrow street )by Jabra I. Jabra]", Journal of Arabic literature , XXIV, pt.2 (July 1993).

/ بهرام پروین /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4463
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست