responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4462

 

جِبْت ، واژه ای قرآنی در اشاره به معبودی باطل و دروغین . این واژه فقط یک بار در قرآن آمده است و لغت نویسان ، مفسران و محدّثان در معنا و مصداق آن وجوه گوناگونی ذکر کرده اند. خلیل بن احمد (ج 6، ص 93، ذیل واژه )، بدون اشاره به معنای آن ، این واژه را کاهن و ساحر، و مجاهد آن را شیطان در صورت آدمی تفسیر کرده است ( رجوع کنید به هُوّاری ، ج 1، ص 389). راغب اصفهانی (ذیل واژه ) جِبت را به معنای هر چیز پستی دانسته که خیری در آن نباشد و گفته است این واژه بر هر چیزی که غیر از خدا پرستیده شود اطلاق می گردد و ساحر و کاهن را نیز جبت می خوانند. به نوشتة ابوالبقاء در الکلیات (قسم 2، ص 181)، اصل این واژه به معنای بُت است و پس از آن در بارة هر معبودی جز خدا به کار برده شده است . جبت در مَثَل هم آمده است ، چنان که گویند: «هو شرٌّ مِنْ اصحابِ السبت و مِنَ المؤمنین بالجِبتِ» (بدتر از اصحاب سبت و مؤمنانِ به جبت ؛ زمخشری ، 1972ـ1973، ذیل واژه ). در کتابهای لغت ، تصریفی از این واژه و فعلی از ریشة آن به کار نرفته است . تنها در برخی دعاها جمع آن به صورت جوابیت آمده است ( رجوع کنید به طُرَیحی ، ذیل واژه ). در تفسیر طبری (ج 5، ص 133) نیز در عبارتی جُبُوت آمده که شاید ساختة خود او باشد.

بیشتر لغت نویسان و مفسران اصل این واژه را حبشی می دانند. بنا بر قول عِکْرَمه ، جبت در لغت حبشی به معنای شیطان است ( رجوع کنید بهبخاری ، ج 5، ص 180). به گفتة جوهری (ذیل واژه )، چون در زبان عربی ، دو حرف ج و ت بدون حروفِ ذَوْلَقیه (حروفی که مخرج آنها نوک و کناره های زبان است ، یعنی

ر، ل ، ن ) در یک واژه جمع نمی شود، جبت نمی تواند واژه ای عربی باشد (نیز رجوع کنید بهمرتضی زَبیدی ، ذیل واژه ؛ جفری ، ص 99ـ100) اما جوالیقی آن را در المعرّب ذکر نکرده ، شاید به این دلیل که آن را عربی می دانسته است . برخی اصل آن را جِبْس



دانسته اند ( رجوع کنید بهراغب اصفهانی ، همانجا؛ بیضاوی ، ج 1، ص 224). برخی دیگر این واژه را بر گرفته از قِبْط و کِبْت و اِجِبْت ، هر سه به معنای مصر، می دانند ( رجوع کنید بهشبستری ، ص 240)، البته مستندی برای این قول ذکر نکرده اند. با وجود این ، بسیاری از اهل لغت و تفسیر اصل این کلمه را، با استناد به قول ابن عباس و سعیدبن جُبَیْر و عِکْرَمه و دیگران ، حبشی و به معنای ساحر یا شیطان دانسته اند ( رجوع کنید بهزمخشری ، 1971، ج 2، ص 372؛ سمین حلبی ، ج 4، ص 5 ـ6؛ سیوطی ، 1363 ش ، ج 2، ص 132؛ همو، 1408، ص 40ـ41). بُستانی (ذیل واژه ) این واژه را سریانی و به معنای تو خالی دانسته که استعاره

از هر چیز پوچ و بی فایده است . شعرانی (ذیل واژه ) به ریشة عبری این واژه اشاره کرده است . به گفتة مصطفوی (ذیل

واژه )، واژة جبت تغییر شکل یافتة جابه / جابوی عبری

به معنای «متکبر بلند قامت کم خرد» است . بنابراین ، نه اسم خاص است نه نام بت و نه به معنای ساحر و کاهن ، بلکه هر متکبر بیهوده گو که با ادعای فهم یا قدرت ، مردم را به خود فراخواند جبت است .

جبت در الاصنام ابن کلبی ذکر نشده اما احمد زکی پاشا، در تکملة آن (ص 108)، جبت را نام ساحر و کاهن و بت و جبهه را نیز نام یکی از بتهای جاهلی دانسته که با مندرجات برخی کتب لغت (از جمله خلیل بن احمد؛ جوهری ، همانجاها) مطابق است . آرتور جفری (همانجا) از مارگلیوث ، خاورشناس انگلیسی ، نقل کرده که این واژه همان ¨       است که در ترجمة سبعینی تورات آمده و از   ¨    به معنای حک کردن و تراشیدن گرفته شده و خود به معنای بت ، و نزدیک به معنای طاغوت است . اما جفری با رد این نظر و نامحتمل شمردن ورود مستقیم واژه ای یونانی به عربی بی آنکه در زبان سریانی از خود اثری نهاده باشد، حبشی بودن آن را که مطابق است با قول برخی لغت نویسان عرب و مفسران قرآن ، تأیید نموده و نظر دوورژاک و نولدکه را نیز شاهد آورده است .

کلمة جبت در آیة 51 سورة نساء به همراه طاغوت آمده است و در آن ، باورداران جبت و طاغوت سرزنش شده اند. مفسران در تعیین مراد و مصداق جبت و طاغوت در این آیه اختلاف دارند. طبری نُه وجه در این باب ذکر کرده و 22 روایت در آن آورده و در پایان این قول را ترجیح داده است که دو واژة مذکور اسم خاص نیستند، بلکه هر چه جز خدا عبادت شود یا از آن اطاعت و در برابر آن کرنش شود، جبت و طاغوت است ( رجوع کنید بهج 5، ص 130ـ 135). نظریة طبری منافی این قول نیست که واژه های جبت و طاغوت در این آیه ، نام دو بت قریش اند، چنان که تأمل در معنای هفت آیة دیگری که واژة طاغوت در آنها به کار رفته ( رجوع کنید بهبقره : 256ـ257؛ نساء: 60، 76؛ مائده : 60؛ نحل : 36؛ زمر: 17) رأی طبری را تأیید می کند و برای روشن شدن مراد از جبت در آیة 51 سورة نساء سودمند است (از جمله رجوع کنید به بقره : 257؛ نساء: 76)، طوسی (ج 3، ص 223ـ224)، در بارة معنای جبت و طاغوت در آیة 51 سورة نساء، پنج وجه ذکر کرده است : 1) آنها دو بت بودند یا یهودیانی بودند که برای همراهی با قریش در مقابله با حضرت محمد صلی اللّه علیه وآله و سلم بتهای آنها را می پرستیدند، 2) جبت بت است و طاغوت ترجمان و سخنگوی آن ، 3) جبت ساحر است و طاغوت شیطان ، 4) جبت ساحر است و طاغوت کاهن ، 5) جبت ، حُیَیّبن اَخْطَب است و طاغوت ، کعب بن اشرف . وی نیز در آخر از قول زَجّاج و فَرّاء و بلخی هر معبودی جز خداوند را جبت معرفی کرده است .

مفسران دیگری نیز مراد از جبت و طاغوت را در این آیه حُیَیّبن اَخْطَب و کَعْب بن اَشْرَف دانسته اند ( رجوع کنید به طبری ، ج 5، ص 131ـ133؛ ابوالفتوح رازی ، ج 3، ص 409؛ سیوطی ، 1421، ج 2، ص 528). بیشتر مفسران گفته اند آیة 51 سورة نساء در بارة کعب بن اشرف ، از بزرگان یهود خیبر، نازل شد که پس از جنگ اُحد همراه با حیَیّبن اخطب و هفتاد تن از یهودیان به مکه رفتند تا برضد رسول خدا با مشرکان پیمان ببندند. اهل مکه گفتند ما به شما اطمینان نداریم و هم پیمانی با ایشان

را بر سجدة آنان در برابر دو بت از بتهایشان مشروط کردند.

پس از سجدة آن دو (یا تنها کعب بن اشرف ) در برابر آن دو بت ، مشرکان از ایشان پرسیدند آیا ما که حاجیان را اطعام و سقایت می کنیم و اسیران را آزاد می سازیم راه راست را بهتر یافته ایم

یا محمد که از دین نیاکان خود روی گردانده است ؟ کعب بن اشرف پاسخ داد شما به راهی راست تر از راه محمد رهنمون هستید ( رجوع کنید به طبری ، ج 5، ص 134؛ طوسی ، ج 3، ص 223؛ واحدی نیشابوری ، ص 108ـ 109؛ طبرسی ، ج 3، ص 91ـ93؛ فخر رازی ، ج 10، ص 128ـ 129؛ نظام الاعرج ، ج 2، ص 426؛ ابن کثیر، ج 1، ص 485ـ 486؛ ابن عادل ، ج 6، ص 421؛ سیوطی ، 1421، ج 2، ص 526 ـ 528). ولی از تأمل در

روایات و عبارات چنین بر می آید که این نظریه ناشی از

بی دقتی در نقل روایات شأن نزول یا در نظر گرفتن روایاتی

بوده است که تنها بخش دوم ماجرای سبب نزول (یعنی همان سؤال مشرکان از کعب و حییّ در بارة داوری میان مسلمانان و ایشان ) را آورده اند و بخش مربوط به سجدة کعب بر دو بت را نیاورده اند. نتیجه آنکه ، آنگونه که از مجموع روایات در

این زمینه به دست می آید، مراد از «الّذین یؤمنون بالجبت و الطّاغوت » در آیة 51 سورة نساء، کعب و حییّاند نه خود جبت و طاغوت . بنابراین ، جبت در این آیه به معنای دو بت یا اشاره به آن دو خواهد بود.

همچنین در روایتی از پیامبر اکرم ، طِیَرَة (فال زدن ؛ رجوع کنید بهتفأل * ) و عِیافه (نوعی پیشگویی با خط کشیدن روی زمین

یا پراندن پرنده ) و طَرْق (نوعی پیشگویی با پرتاب سنگریزه )

از مصادیق جبت اند ( رجوع کنید به ابوداوود، ج 4، ص 16، حدیث

3907؛ طریحی ، همانجا). در بسیاری از روایات اهل بیت علیهم السلام نیز جبت و طاغوت ، به دشمنان ایشان تأویل

شده ، چنان که مجلسی بابی از روایات را به این موضوع اختصاص داده است ( رجوع کنید به مجلسی ، ج 24، ص 354). در برخی روایات نیز برائت از جبت و طاغوت ، از ارکان ایمان دانسته شده است (مثلاً رجوع کنید به علی بن حسین (ع )، ص 51، 366؛ مجلسی ، ج 53، ص 39).

نیز رجوع کنید به طاغوت *


منابع :
(1) علاوه بر قرآن ؛
(2) ابن عادل ، اللباب فی علوم الکتاب ، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض ، بیروت 1419/1998؛
(3) ابن کثیر، تفسیرالقرآن العظیم ، بیروت 1412؛
(4) ابن کلبی ، کتاب الاصنام ، چاپ احمدزکی پاشا، قاهره 1332/1914؛
(5) ایوب بن موسی ابوالبقاء، الکلیات : معجم فی المصطلحات و الفروق اللغویة ، چاپ عدنان درویش و محمد مصری ، دمشق 1394ـ1397/ 1974ـ1976؛
(6) ابوالفتوح رازی ، تفسیر روض الجنان و روح الجنان ، چاپ ابوالحسن شعرانی و علی اکبر غفاری ، تهران 1382ـ1387؛
(7) سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود ، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، ( قاهره ، بی تا. ) ، چاپ افست ( بیروت ، بی تا. ) ؛
(8) محمدبن اسماعیل بخاری ، صحیح البخاری ، استانبول 1401/ 1981؛
(9) بطرس بستانی ، محیط المحیط : قاموس مطوّل للّغة العربیّة ، بیروت 1987؛
(10) عبداللّه بن عمر بیضاوی ، انوارالتنزیل و اسرارالتأویل ، مصر 1388/1968، چاپ افست تهران 1363 ش ؛
(11) اسماعیل بن حماد جوهری ، الصحاح : تاج اللغة و صحاح العربیة ، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت ( بی تا. ) ، چاپ افست تهران 1368 ش ؛
(12) خلیل بن احمد، کتاب العین ، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی ، قم 1405؛
(13) حسین بن محمد راغب اصفهانی ، المفردات فی غریب القرآن ، چاپ محمد سیدکیلانی ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(14) محمودبن عمر زمخشری ، اساس البلاغة ، مصر 1972ـ1973؛
(15) همو، الفائق فی غریب الحدیث ، چاپ علی محمد بجاوی و محمدابوالفضل ابراهیم ، ( قاهره 1971 ) ؛
(16) احمدبن یوسف سمین حلبی ، الدرالمصون فی علوم الکتاب المکنون ، چاپ احمدمحمد خرّاط ، دمشق 1406ـ1414/1986ـ1993؛
(17) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، الاتقان فی علوم القرآن ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، ( قاهره 1967 ) ، چاپ افست قم 1363 ش ؛
(18) همو، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور ، چاپ نجدت نجیب ، بیروت 1421/2001؛


همو، المتوکلی فیما ورد فی القرآن باللغات ، چاپ عبدالکریم

(19) زبیدی ، بیروت 1408/1988؛
(20) عبدالحسین شبستری ، اعلام القرآن ، قم 1379 ش ؛
(21) ابوالحسن شعرانی ، نثر طوبی ، یا، دائرة المعارف لغات قرآن مجید ، تهران 1398؛
(22) طبرسی ؛
(23) طبری ، جامع ؛
فخرالدین بن محمد

(24) طریحی ، مجمع البحرین ، چاپ احمد حسینی ، تهران 1362 ش ؛
(25) طوسی ؛
علی بن حسین (ع )، امام چهارم ، الصحیفة السجادیة ، چاپ

(26) محمدباقر موحدی ابطحی ، قم 1411؛
(27) محمودبن عمر فخررازی ، التفسیرالکبیر ، قاهره ( بی تا. ) ، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(28) مجلسی ؛
(29) محمدبن محمدمرتضی زبیدی ، تاج العروس من جواهر القاموس ، ج 4، چاپ عبدالعلیم طحاوی ، کویت 1387/1968، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(30) حسن مصطفوی ، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم ، تهران 1360ـ1371 ش ؛
حسن بن محمد نظام الاعرج ، تفسیر غرائب القرآن

(31) و رغائب الفرقان ، چاپ زکریا عمیرات ، بیروت 1416/1996؛
(32) علی بن احمد واحدی نیشابوری ، اسباب النزول ، بیروت 1985؛
هودبن مُحَکَّم هُوّاری ، تفسیرکتاب اللّه العزیز ، چاپ بالحاج بن سعید شریفی ،

(33) بیروت 1990؛


(34) Arthur Jeffery, The foreign vocabulary of the Qur ف a ¦n , Baroda 1938.

/ حسن حکیم باشی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4462
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست