responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4444

 

جاهی صفوی ، ابراهیم میرزا ، دولتمرد و شاعر عصر صفوی ، نوة شاه اسماعیل صفوی و پسر بهرام میرزا * . وی در اواخر ذیقعدة 946 به دنیا آمد. مادرش ، زینب سلطان خانم (متوفی 977)، از خانواده های سرشناس شیروان بود. پس از مرگ پدر، هنگامی که ابراهیم میرزا ده ساله بود، سرپرستی او را عمه اش ، مهین بانو ملقب به شاهزاده سلطانم ، به عهده گرفت . به این ترتیب ، ابراهیم میرزا به حرم شاهی وارد شد و شاه طهماسب (حک : 930ـ984) نیز تربیت او را زیر نظر گرفت (منشی قمی ، 1359ـ1363 ش ، ج 1، ص 570، ج 2، ص 635، 640؛ اسکندر منشی ، ج 1، ص 136).

پس از چندی ، به سبب استعداد و قوة درکش ، موردتوجه شاه طهماسب قرار گرفت و شاه او را مصلح الدین چلبی نامید. ابراهیم میرزا، با وجود سن کم ، در کلیة امور دربار حق دخالت داشت و حتی به رأی او عمل می شد. شاه طهماسب ، معصوم بیگ صفوی (وکیل دیوان اعلی ') را به للگی او انتخاب کرد و ابراهیم میرزا را به خانة او فرستاد. ابراهیم میرزا هفت سال در آنجا اقامت کرد (منشی قمی ، 1359ـ1363 ش ، ج 2، ص 640). سپس گوهر سلطان بیگم ، دختر شاه طهماسب ، را به زنی گرفت و پس از شرکت در نبردی با عثمانیان ، در 962 به حکومت مشهد منصوب شد (منشی قمی ، 1359ـ1363 ش ، ج 1، ص 367؛ افوشته یی ، ص 47).

در مشهد ابراهیم میرزا ناظر آستان قدس گشت . حکم حکومتی او از هرات و سیستان تا حوالی سمنان بود و کار قضا نیز به او محول گردید (منشی قمی ، 1359ـ1363 ش ، ج 1، ص 381، ج 2، ص 641). ابراهیم میرزا در 965 توانست با تمهیداتی ، امیران صفوی را که در جنگی با ازبکان به اسارت آنان در آمده بودند، آزاد سازد (همان ، ج 1، ص 394، 396). وی در 971، مصادف با چهلمین سال سلطنت شاه طهماسب ، یک سال و اندی بر قاین حکومت کرد. سال بعد، به همراه برخی امیران قزلباش ، برای سرکوب قزاق خان ، للة سلطان محمدمیرزا (پسر شاه طهماسب ) که در هرات سر به شورش برداشته بود، به آنجا رفت (روملو، ج 12، ص 544؛ نویدی ، ص 123؛ منشی قمی ، 1359ـ1363 ش ، ج 1، ص 439ـ440، ج 2، ص 641).

در حدود 973، شاه طهماسب او را به سبب کمک نرساندن به سلطان محمد میرزا، که در حوالی تربت گرفتار حملة ازبکان شده بود، از منصبش عزل و به حکومت سبزوار منصوب کرد ولی پس از شش سال ، او را به قزوین خواند و به او منصب ایشک آقاسی * باشی داد و وی را مشاور خود کرد (افوشته یی ، ص 50؛ حسینی استرآبادی ، ص 57؛ منشی قمی ، 1359ـ 1363 ش ، ج 2، ص 642).

با درگذشت شاه طهماسب در 984، نزاع بر سر جانشینی او در گرفت . برخی ، از اسماعیل میرزا و عده ای نیز از حیدر میرزا، پسران شاه طهماسب ، طرفداری می کردند (واله اصفهانی ، ص 492ـ493؛ فلسفی ، ج 1، ص 32). ظاهراً ابراهیم میرزا، در آغاز، از حیدر میرزا طرفداری می کرد اما چون بیشتر درباریان از اسماعیل میرزا حمایت می کردند، بی طرفی اختیار کرد و با شدت گرفتن اختلافات و درگیریها، خود را خانه نشین کرد. پس از کشته شدن حیدرمیرزا، ابراهیم میرزا به دولتخانه رفت و خود را «اسماعیلْ میرزائی » نامید ( رجوع کنید به اسکندر منشی ، ج 1، ص 196؛ واله اصفهانی ، ص 496، 502).

پس از فراغت از مراسم خاکسپاری شاه و شاهزاده حیدر، در 18 صفر 984 ابراهیم میرزا و برخی از بزرگان صفوی در مسجدجامع قزوین به نام شاه اسماعیل دوم (حک : 984ـ985) خطبه خواندند و به پیشواز او رفتند (روملو، ج 12، ص 621؛ منشی قمی ، 1359ـ1363 ش ، ج 2، ص 618؛ واله اصفهانی ، ص 508، 514). شاه اسماعیل که می دانست ابراهیم میرزا از ارکان حکومت است ، او را نزد خود نگه داشت و منصب مهرداری را به او داد و کاشان و اردوباد را نیز، به تیول ، به وی بخشید (منشی قمی ، 1359ـ1363 ش ، ج 2، ص 642؛ واله اصفهانی ، ص 514، 536). اما نزدیکی آن دو دیری نپایید؛ در هشت ماهی که ابراهیم میرزا در خدمت شاه اسماعیل بود، برخی اطرافیان شاه از وی بدگویی کردند و شاه را از قدرت و ثروت او به هراس انداختند. از سوی دیگر، ابراهیم میرزا که بذله گو و در محاوره بی ملاحظه و بی محابا بود، گاه سخنانی می گفت که باعث کدورت شاه می شد (صادقی افشار، ص 25؛ منشی قمی ، 1359ـ1363 ش ، ج 2، ص 623، 634). از این رو، شاه اسماعیل در صدد فرصتی بود که او را از بین ببرد.

در همین گیرودار، خبر فوت (یا مسموم شدن ) حسین میرزا، حاکم قندهار و برادر ابراهیم میرزا، رسید و پس از آن به دستور شاه اسماعیل ، دیگر شاهزادگان صفوی به هلاکت رسیدند (واله اصفهانی ، ص 541 ـ542، 546؛ حسینی استرآبادی ، ص 97). ابراهیم میرزا که خطر را احساس کرده بود، گوشه نشینی اختیار کرد و به عبادت مشغول شد و به سرودن شعر پرداخت (منشی قمی ، 1366 ش ، ص 118). اما دستور

قتل وی نیز صادر شد و در منزل خویش به دست قورچی شاه با زه کمان خفه گردید. جسد او را در آستانة مزار امامزاده حسین ، در قزوین ، در کنار دیگر شاهزادگان مقتول دفن کردند (همو، 1359ـ1363 ش ، ج 2، ص 634ـ 635).

حدود سه ماه پس از قتل او، همسرش از شدت اندوه مرد. از آن دو، دختری به نام گوهرشاد بیگم باقی ماند که جنازة والدین را به مشهد برد و در سردابه ای در مجاورت آرامگاه حضرت رضا علیه السلام دفن کرد (همو، 1366 ش ، همانجا؛ واله اصفهانی ، ص 546 ـ547).

ابراهیم میرزا به حسن خلق ، کرم ، شجاعت ، تیزفهمی و بذله گویی شهرت داشت . وی در مدت اقامتش در مشهد، پذیرای سادات و اهل علم و هنرمندان بود. خود او نیز با علوم عقلی و نقلی آشنایی داشت (صادقی افشار، همانجا؛ افوشته یی ، ص 46؛ حسینی استرآبادی ، همانجا). وی کتابخانه ای با حدود چهار هزار جلد کتاب و اقسام مرقعات و آثار خوش نویسان و نقاشان و همچنین جواهرات نفیس ، گردآوری کرده بود که اکثر آنها را همسرش پس از فوت وی ، برای اینکه به دست شاه اسماعیل نیفتد، از بین برد (منشی قمی ، 1366 ش ، ص 111، 114؛ جنابدی ، ص 579 ـ580).

ابراهیم میرزا به فارسی و ترکی شعر می سرود و جاهی تخلص می کرد. اشعار او را منشی قمی و گوهرشاد بیگم در یک دیوان جمع آوری کرده اند (حسینی استرآبادی ، همانجا؛ منشی قمی ، 1366 ش ، ص 110؛ همو، 1359ـ1363 ش ، ج 2، ص 637) که نسخه ای از آن به شمارة 139 در موزة کاخ گلستان نگهداری می شود ( رجوع کنید به آتابای ، ج 1، ص 337).


منابع :
(1) بدری آتابای ، فهرست دیوان های خطی کتابخانة سلطنتی ، ( تهران ) 1355 ش ؛
(2) اسکندرمنشی ؛
(3) محمودبن هدایت اللّه افوشته یی ، نقاوة الا´ثار فی ذکرالاخیار: در تاریخ صفویه ، چاپ احسان اشراقی ، تهران 1373 ش ؛
(4) میرزابیگ بن حسن جُنابدی ، روضة الصفویه ، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تهران 1378 ش ؛
(5) حسن بن مرتضی حسینی استرآبادی ، تاریخ سلطانی : از شیخ صفی تا شاه صفی ، چاپ احسان اشراقی ، تهران 1364 ش ؛
(6) حسن روملو، احسن التواریخ ، چاپ عبدالحسین نوائی ، ج 12، تهران 1357 ش ؛
(7) صادق صادقی افشار، تذکرة مجمع الخواص ، ترجمة عبدالرسول خیامپور، تبریز1327ش ؛
(8) نصراللّه فلسفی ، زندگانی شاه عباس اول ، تهران 1364ش ؛
(9) احمدبن حسین منشی قمی ، خلاصة التواریخ ، چاپ احسان اشراقی ، تهران 1359ـ1363 ش ؛
(10) همو، گلستان هنر ، چاپ احمد سهیلی خوانساری ، تهران 1366ش ؛
(11) زین العابدین علی بن عبدالمؤمن نویدی ، تکملة الاخبار: تاریخ صفویه از آغاز تا 978 هجری قمری ، چاپ عبدالحسین نوائی ، تهران 1369ش ؛
(12) محمدیوسف واله اصفهانی ، خلدبرین : ایران در روزگار صفویان ، چاپ میرهاشم محدث ، تهران 1372 ش .

/ سعید میرمحمدصادق /

اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4444
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست