جاوید ، محمد ، سیاستمدار و اقتصاددان و عضو حزب اتحاد و ترقی در اواخر دورة عثمانی و از دولتمردان اتحاد و ترقی در دوران اقتدار آن حزب در عثمانی . در 1292/1875 در شهر سِلانیک / سالونیک به دنیا آمد. پدرش بازرگان و از جامعة دونمة (یهودیان تازه مسلمان شده ) آن شهر بود ( د.ا.د.ترک ، ذیل vid Bey" "Ca ). محمد جاوید، پس از اتمام تحصیل در مکتب رشدیة (مدرسة متوسطة ) آن شهر، در 1314/ 1896 به مدرسة عالی مُلْکیه (به معنای غیرنظامی و کشوری ، که سپس به دانشکدة علوم سیاسی تغییر نام یافت ) در استانبول راه یافت . ابتدا در بانک زراعت و سپس در دایرة آمار وزارت معارف به کار پرداخت و ضمن کار اداری ، در مدرسة رشدیة مرکزی ایاصوفیه ، حساب و در دارالمعلمین عالی ، علم ثروت (اقتصاد) تدریس کرد (همانجا؛ د.ترک ، ذیل مادّه ؛ میدان لاروس ، ج 2، ص 822). در 1320/1902 از استانبول به زادگاه خود ــ که دارای ساختار اقتصادی پیشرفته و ترکیب قومی ویژه بود و برای مبارزه با نظام استبدادی جایگاه خاصی داشت ــ برگشت و در آنجا ضمن تدریس ، مدیریت مدرسه ای خصوصی را به نام فیضیه ( د.ا.د.ترک ، همانجا) یا تفیّض (تونایا ، ج 3، ص 331؛ د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه ) یا ترقی (عمجه ، ص 55) بر عهده گرفت . همچنین به یکی از محافل فراماسونی آنجا وارد شد و سلسله مراتب آن را تا درجة استاد اعظم طی کرد (سویسال ، ص 173، 184، 215، 222؛ تونایا، ج 3، ص 321ـ 323؛ د.ا.د.ترک ، همانجا). به جمعیت حریت عثمانی نیز، که در نیمة دوم 1324/1906 تشکیل گردید، راه یافت . جمعیت حریت عثمانی در 1325/1907 به جمعیت ترقی و اتحاد پیوست و بعداً به جمعیت اتحادوترقی تغییر نام داد (تونایا، ج 3، ص 15ـ16؛ نیز رجوع کنید بهترکهای جوان * ).

جمعیت اتحاد و ترقی توسعة روزافزون یافت و سرانجام به حزب تبدیل شد و پس از اعلان مشروطیت دوم (جمادی الا´خرة 1326/ ژوئیة 1908) به تدریج حزب حاکم در عثمانی گردید ( رجوع کنید به اتحاد و ترقی * ، حزب ). جاوید در آن جمعیت مراتب ترقی را به سرعت پیمود، چنانکه در هیئتی که جمعیت در رجب 1326/ اوت 1908 برای مذاکره با مقامات باب عالی از اَدِرْنه به استانبول اعزام کرد، حضور داشت (احمد، ص 20) و در انتخابات دورة اول مجلس مبعوثان (1326ـ1329/ 1908ـ 1911) هم به عنوان نمایندة سلانیک به مجلس راه یافت و آرای جمعیت را در پاسخ به نطق افتتاحیة پادشاه در آن مجلس ، بیان داشت (همان ، ص 30). وی در مجلس دوم (1330/ 1912) نیز نمایندة سلانیک بود، اما در مجلس سوم (1330ـ1336/ 1912ـ 1918) ــ که انتخاباتش پس از الحاق سلانیک به یونان در 1331/1913 صورت گرفت ــ از بیغا (در چُناق قلعه ) به نمایندگی انتخاب شد ( د. ترک ؛ د.ا.د.ترک ، همانجاها).

جاوید یکی از برجسته ترین سخنرانان در مجلس ، به ویژه در بارة مسائل مالی و بودجه ، بود ( د. اسلام ؛ د. ترک ، همانجاها). او در عین حال نخستین عضو حزب اتحاد و ترقی بود که در جمادی الاولی 1327/ ژوئن 1909 وارد هیئت دولت حسین حلمی پاشا شد (احمد، ص 52) و در دولتهای بعدی هم تا بر افتادن اتحاد و ترقی معمولاً، جز در فواصلی کوتاه ، زمام امور مالی عثمانی را به عنوان وزیر مالیه در دست داشت ( د.ا.د.ترک ؛ میدان لاروس ، همانجاها) و حتی در زمانی هم که وزیر مالیه نبود، به دلیل تخصصی که در مسائل اقتصادی و موقعیتی که در حزب حاکم و دولت داشت ، در سیاست گذاریهای مالی عثمانی مؤثر بود (تونایا، ج 3، ص 331؛ احمد، ص 52 ـ53؛ د. اسلام ؛ د. ترک ، همانجاها؛ اولکن ، ص 215، 339).

جاوید طرفدار اقتصاد آزاد و جلب سرمایه های خارجی به کشور و حتی وام گیری از دولتهای خارجی بود (برکس ، ج 2، ص 342ـ343). وی استقراض خارجی را دارای «فضیلت تربیت کارانه » (تونایا، ج 3، ص 334) و سرمایة خارجی را عامل اصلی «انباشت سرمایه » می دانست و برای جلب آن ، فراهم آوردن هرگونه تسهیلات را لازم می شمرد (همان ، ج 3، ص 332). به همین دلیل وی با تأکید بر اینکه دولت عثمانی از پویایی درونی محروم است ، در جستجوی نیروی محرکة بیرونی ، یعنی استقراض خارجی ، برای رونق بخشیدن به اقتصاد عثمانی بود (همان ، ج 3، ص 333). در آن زمان ، رواج اصطلاحاتی چون «جاویدیسم » و «مالیة جاوید بیک » در بردارندة مفهوم جانبداری از اقتصاد بازار آزاد و جلب و جذب سرمایه و وامهای خارجی یا انتقاد از نظریات اقتصادی لیبرالیستی جاویدبیک بود (برکس ، همانجا).

جاوید خواستار بی طرفی عثمانی در جنگ جهانی اول بود (تونایا، ج 3، ص 222، 492، 526؛ د.ا.د.ترک ، همانجا). وی پس از اطلاع یافتن از امضای پنهانی قرارداد اتحاد عثمانی با آلمان در 20 رمضان 1332/ 2 اوت 1914 ــ که به معنای ورود عثمانی به جنگ جهانی بود ــ در مخالفت با آن ، از مقام خود کناره گیری کرد (عمجه ، ص 148ـ 155؛ طلعت پاشا، ص 41؛ تونچای ، 1990، ص 42؛ آقشین ، ص 277) اما با اصرار اعضای دولت و ارعاب و تهدید آنان ، استعفای خود را پس گرفت (عمجه ، ص 162ـ 165؛ آقشین ، ص 276؛ تونچای ، 1990، ص 46).





پس از سقوط دولت طلعت پاشا در 7 محرّم 1337/ 14 اکتبر 1918، جاوید در دولت انتقالی عزت پاشا * نیز همچنان در وزارت مالیه باقی ماند، لیکن پس از فرار رهبران اتحاد و ترقی در 26ـ27 محرّم 1337/ 2ـ3 نوامبر 1918، جاوید هم ناگزیر دولت را ترک کرد ( د. اسلام ، همانجا؛ تونایا، ج 3، ص 545). مدتی بعد به وکالت داینهای (بستانکاران ) عثمانی در «ادارة دیون عمومیه » منصوب گردید، اما با تشکیل دولت داماد فریدپاشا در جمادی الا´خره 1338/ مارس 1919 و شروع محاکمة اتحادیون ، از بیم گرفتاری در خانة نوری بیک رئیس حزب حریت و ائتلاف * ، از احزاب رقیب اتحاد و ترقی ، مخفی شد و پس از سه ماه واندی به کمک او به اروپا گریخت (تونایا، ج 2، ص 297، ج 3، ص 567). در همین مدت ، محاکمة غیابی و به پانزده سال حبس با اعمال شاقه محکوم شد (همان ، ج 3، ص 565). وی ، پس از فرار، به فرانسه و سپس به سویس رفت و به تماس با رهبران پراکندة اتحاد و ترقی در اروپا ادامه داد و با سازماندهی دانشجویان «ترکهای جوان » درصدد احیا و تقویت اتحاد و ترقی بر آمد. در همین زمان با عالیه خانم ، همسر سابق شاهزاده برهان الدین (پسر سلطان عبدالحمید دوم )، ازدواج کرد ( د. اسلام ؛ د.ا.د.ترک ، همانجاها). جاوید در تشکیل مجمع عمومی جمادی الاولی 1339/ ژانویة 1921، با شرکت رجال اتحاد و ترقی و از آن جمله طلعت پاشا (رئیس جمعیت )، فعال بود (تونایا، ج 2، ص 437ـ 438).

با این حال وی با حکومتِ در حال تشکیل آنکارا به رهبری مصطفی کمال به همکاری پرداخت و در هیئت نمایندگی آن در اجلاس لندن (زمستان 1299 ش /1921) به عنوان مشاور شرکت کرد. او بعد از 34 ماه دوری از استانبول ، درتابستان 1301 ش /1922 به آن شهر بازگشت و دوباره به عنوان وکیل داینها در دیون عمومیه به کار پرداخت ( د.ا.د.ترک ، همانجا). در اجلاس صلح لوزان ــ که بین نمایندگان ترک و دولتهای انگلیس ، فرانسه ، ایتالیا و یونان ، از آبان 1301 تا تیر 1302/ نوامبر 1922 تا ژوئیة 1923 برگزار شد ( میدان لاروس ، ج 8، ص 101ـ 104) ــ جاوید به عنوان یکی از مشاوران هیئت ترک اعزامی به لوزان شرکت کرد، اما به علت اختلاف نظر او و عصمت اینونو * ، رئیس هیئت اعزامی ، در بارة مسائل اقتصادی و مالی و علنی شدن این اختلاف از طریق مطبوعات ، عصمت اینونو بعضی از مشاوران خود، از جمله جاوید، را از هیئت اخراج کرد ( د.ا.د.ترک ؛ د.ترک ، همانجاها).

پس از اعلان جمهوری ترکیه در 7 آبان 1302/ 29 اکتبر 1923، جاویدبیک همچنان در استانبول به سر می برد تا آنکه این خبر که گروهی درصدد سوءقصد به جان مصطفی کمال در ازمیر بوده اند، در 27 خرداد 1305/ 17 ژوئن 1926 منتشر شد. این خبر محاکمات پرسروصدایی را در پی داشت و وی هم با این موضوع درگیر شد. این محاکمات ، به نوعی ، محاکمة بقایای حزب اتحاد و ترقی و حزب ترقی پرور جمهوریت بود. حزب ترقی پرور جمهوریت که در زمستان 1303 با انشعاب از حزب خلق تشکیل شده بود و چند تن از اتحادیون سابق در آن عضویت داشتند، در 15 خرداد 1304/ 5 ژوئن 1925 در جریان سرکوبی قیام شیخ سعید * ، فعالیتش ممنوع شد. هدف این محاکمات تأمین اقتدار انحصاری حزب خلق بود که نامش در آبان 1303/1924 به حزب جمهوری خواه خلق * تغییر یافته بود (اراوغلو ، ص 204ـ205؛ تونچای ، 1981، ص 103ـ 104، 146، 161ـ166؛ همو، 1990، ص 102ـ103؛ تونایا، ج 3، ص 593 ـ594). سرانجام جاوید به اتفاق چند تن دیگر از اعضای اتحاد و ترقی دستگیر و به اتهام تشکیل نشستی دو روزه با شرکت بعضی از اتحادیون سابق در خانه اش ، به منظور احیای اتحاد و ترقی و تغییر قانون اساسی ، به اعدام محکوم شد. حکم وی و چند نفر دیگر در 4 شهریور 1305/ 26 اوت 1926 در آنکارا به اجرا در آمد (تونچای ، 1981، ص 166؛ همو، 1990، ص 104؛ آقشین ، ص 308؛ تونایا، ج 3، ص 602). ادعا شده است که وی با صهیونیستها تماس داشته است وبعضی از سازمانهای یهودی به اقدامات بی حاصلی برای نجاتش دست زده اند (تونایا، ج 3، ص 334).

محمدجاوید پیش از پرداختن به امور سیاسی و کسب شهرت از این راه ، با نوشتن مقالاتی در زمینة اقتصاد در روزنامه ها و نشریاتی چون صباح ، طنین ، اقدام و به ویژه مجلة ثروت فنون * ، به عنوان اقتصاددان مشهور شد. کتابهایی در موضوع اقتصاد از وی انتشار یافته است که عبارت اند از: علم اقتصاد ، در چهار جلد (1315ـ1317)، که یکی از مهم ترین کتابهای اقتصادی دورة پیش از مشروطیت دوم به شمار آمده است ؛ مکاتب اعدادیه مخصوص علم اقتصاد (1909ـ1913)؛ معلومات اقتصادیه (1329)؛ و احصائیات (آمار؛ 1325). این کتابها در استانبول به چاپ رسیده اند ( د.ا.د.ترک ؛ د. اسلام ؛ میدان لاروس ، همانجاها).

جاوید از ذیقعدة 1326 تا شعبان 1328/ دسامبر 1908 ـ اوت 1910، با همکاری احمد شُعَیب (متوفی 1910) و رضا توفیق (متوفی 1330 ش / 1951)، مجلة علوم اقتصادیه و اجتماعیه مجموعه سی را، به مدیریت خودش ، منتشر کرد. سهم این مجله را در گسترش بینش پوزیتیویستی (اثبات گرایی ) در



فلسفه و جامعه شناسی ترک ، مهم ارزیابی کرده اند ( رجوع کنید بهاولکن ، ص 146، 156ـ157، 251).

خاطرات روزانة جاوید، در بر دارندة حوادث اوایل مشروطیت دوم تا اواخر جنگ استقلال ، را دوست او حسین جاهد * (یالچین ) به صورت پاورقی در روزنامة طنین (از 8 شهریور 1322 تا اول دی 1325/ 30 اوت 1943ـ 22 دسامبر 1946) به چاپ رسانده است ( د. ترک ، همانجا).

---

منابع :


(1) Sina Ak in, Jخn Tدrkler ve ittihat ve trakki , Istanbul 1987;
(2) Hasan Amca, Dog §mayan hدrriyet, Istanbul 1989;
(3) Feroz Ahmad, The young Turks , Oxford 1969;
(4) Niyazi Berkes, 100 soruda Tدrkiye iktisat tarihi , vol.2, Istanbu 1973;
(5) EI 2 , s.v. "Dja ¦w ¦d" (by Dankwart A. Rustow);
(6) Hamza Erog «lu, Tدrk devrim tarihi , Ankara 1977;
(7) Meydan Larousse Istanbul 1979-1981;
(8) I lhami Soysal, Tدrkiye ve dدnyada masonluk ve Masonlar , Istanbul 1978;
(9) Tala t Pa a, Tala t Pa a , n  n an  lar  , ed. Alpay Kabacal , Istanbul 1990;
(10) Tar k Zafer Tunaya, Tدrkiye , de siyasal partiler , Istanbul 1988- 1989;
(11) Mete Tun ay, "Siyasal tarih (1908-1923)", in Tدrkiye tarihi , vol.4, ed. Sina Ak in, Istanbul 1990;
(12) idem, T. C. , nde tek parti yخnetimi , nin kurulmas  ( 1923-1931 ), Ankara 1981;
(13) TA , s.v. "Cavit, Mehmet";
(14) TDVIA , s.v. "Ca vid Bey, Mehmed" (by Selim I lkin);
(15) Hilmi Ziya غlken, Tدrkiye , de ´ag §da dد دnce tarihi , Istanbul 1966.

/ رحیم رئیس نیا /