responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4426

 

جانیکْلی حاجی علی پاشا ، سرعسکر عثمانی و مؤسس خاندانِ حکومتی دره بیگ * . جانیکلی در 1133 در استانبول به دنیا آمد. وی فرزند کوچکِ احمدآغافِضِه لی ، قَپوجی باشیِ (حاجب ) درگاهِ عالی (دربار)، بود (جودت پاشا، ج 3، ص 145؛ واصف افندی ، ص 277). کودکی اش در استانبول سپری شد، سپس به جانیک (امروزه صامسون ) رفت اما به سبب ظلمهای پدرش در آنجا، در 1154 همراه

وی به آنکارا تبعید شد (جودت پاشا؛ واصف افندی ، همانجاها). پس از مرگِ پدرش در 1161، با برادرش آغابیگ سلیمان پاشا

به جانیک بازگشت و در امور سیاسی و اداری تجربه کسب

کرد و پس از درگذشت برادرش در جمادی الا´خرة 1184، طبق سنّت دره بیگیهای خودمختار، با رتبة «محصِّل * »، حاکم جانیک شد (ثریا، ج 3، ص 548؛ جودت پاشا، همانجا) و با اقتدار شورشها را سرکوب کرد. در 1176 نیز شورش گرجستان را سرکوب نمود و بخشی از منطقة اشغال شده را به حکومت عثمانی باز گرداند (جودت پاشا، همانجا؛ د.ا.د.ترک ، ذیل مادّه )؛ از این رو، دولت عثمانی مقاطعة جانیک و تحصیلداری آن را به وی واگذار کرد.

جانیکلی آنگاه راهی حج شد و پس از بازگشت نفوذ اجتماعی بیشتری یافت ( د.ا.د.ترک ، همانجا). با شروع جنگ





عثمانی با روسیه ، در 1183 به خوتین اعزام شد و در جنگ رضوانچه شرکت کرد (هامر ـ پورگشتال ، ج 8، ص 348). در 1186، حومة جانیک و آماسیه را از معارضان پاک کرد و موفق شد «مالکانة » (درآمد) سنجق آماسیه و در پیِ آن عنوانِ «وُیوُدا»یِ (دریافت کنندة درآمد سالانه ) سنجق توقات را کسب کند ( د.ا.د.ترک ، همانجا؛ رجوع کنید به مالکانه * ). پس از مقام قپوجی باشی گری ، به توصیة دولتْگرای (خان کریمه )، به مقام سرعسکریِ قریم (کریمه ) رسید و همراه ناوگانِ دولت عثمانی عازم دریای سیاه شد ( د.ا.د.ترک ؛ جودت پاشا، همانجاها). جانیکلی در شُرف تسلط بر کریمه بود اما با امضای پیمان کوچک قینارجه در 12 جمادی الاولی 1188/ 21 ژوئیة 1774، دولت عثمانی آن را به روسیه واگذار کرد (جودت پاشا، همانجا؛ نیز رجوع کنید به آکسان ، ص 175ـ177).

پس از 1189، مقارنِ تیرگیِ مناسبات عثمانی با دولت ایران ، جانیکلی از فرصت استفاده کرد و علاوه بر تحصیلداری جانیک ، والیگری طرابزون و ارزروم و قَسْطَمونی ، و سرعسکری قارْص را به دست آورد وبرای فرزند بزرگش ، بَطّال حسین پاشا (متوفی 1215)، مالکانة قره حصار شرقی را بر قرار کرد. بطّال ، قپوجی باشی نیز شد. بدین ترتیب ، اقتدار و نفوذ خانوادة جانیکلی از محدودة جانیک فراتر رفت . سپس والیگری سیواس را با رتبة وزارت به فرزند هجده ساله اش ، مقداد احمد، واگذار کرد ( د.ا.د.ترک ، همانجا). باب عالی به جانیکلی دستور داد به عنوان سرعسکر کریمه سپاهی فراهم آورده به کریمه برود اما او موفقیتی به دست نیاورد. باب عالی به سبب این شکست و نیز به اتهام اذیت و آزار مردم و گردآوری ثروت از راههای نادرست ، درصددِ از میان بردن وی برآمد. از طرف دیگر، خاندان چاپان اوغوللری و نمایندة آنان ، مصطفی بیگ (جبارزاده ) حاکم سنجق بوزاوق ، به سبب توسعة نفوذ خاندان جانیکلی به دشمنی با او پرداختند ( د.ا.د.ترک ؛ جودت پاشا، همانجاها). اعیان آماسیه نیز که از مقداد احمد به ستوه آمده بودند، به مصطفی بیگ پناه بردند؛ از این رو، به امر باب عالی ، مقداد احمد از والیگری سیواس عزل و اموال و املاکش ضبط و به صاحبانشان مسترد شد. مصطفی بیگ در 1193 برای ملزم ساختن مقداد احمد به اجرای این امریه ، یادداشتی فرستاد. مقداد احمدپاشا به مداخلة جبارزاده شدیداً واکنش نشان داد و به خاکِ او حمله کرد اما فرزند خود را از دست داد و جبارزاده بر آماسیه مستولی گردید. جانیکلی به استانبول رفت و خواهان اعدامِ جبارزاده گردید اما چون اوضاع را بر ضد خود دید، همراه فرزندش ، بطّال حسین پاشا، به کریمه گریخت (شوال 1193)، لذا مناصب و اموال هر دوی آنان مصادره شد (جاوید ، ص 179؛ ثریا، ج 3، ص 548؛ جودت پاشا، ج 3، ص 146)؛

در اسناد عثمانی ، آنان «فراری » و «خائن » خوانده شده اند ( د.ا.د.ترک ، همانجا). مقداد احمد، فرزند دیگر جانیکلی ،

نیز در بورسه تحت نظر قرار گرفت (همانجا؛ جودت پاشا،

ج 2، ص 131).

جانیکلی علی پاشا پس از دو سال اقامت در کریمه ، به وساطت بعضی وزرای طرفدارش مورد بخشش باب عالی قرار گرفت (شعبان 1195) و مقارن صدارت عزت محمدپاشا، دوباره وزیر گردید و اموال و مقاطعاتش به او برگردانده شد (جودت پاشا، ج 3، ص 146). در 1196 جبارزاده را غلامانش کشتند (همان ، ج 2، ص 171). چندی بعد به سبب سازش شاهین گرای ، خان کریمه ، با دولت روسیه و الحاق کریمه

به روسیه ، سلطان عبدالحمید اول (حک : 1187ـ1203) تصمیم به نابودی جانیکلی گرفت ، ولی صدراعظم ، یِگِن محمدپاشا،

او را از این تصمیم باز داشت ( د.ا.د. ترک ، همانجا). چون جانیکلی مأمور پایان بخشیدن به اغتشاشات گرجستان شد، مقداد احمدپاشا در 1198 به جای وی والی ارزروم گردید (همانجا).

جانیکلی در حفظ اتحاد قبایل چَرکَس * با دولت عثمانی و نیز برای به اطاعت آوردنِ گرجیان کوشید و سرانجام در 24 شعبان 1199 درگذشت . پس از او، پسرانش مصدر برخی امور بودند و تا مدتی مقام خود را حفظ کردند (همانجا؛ نیز رجوع کنید بهجودت پاشا، ج 3، ص 145ـ146). تحولات ناشی از جنگ عثمانی با روس و اتریش موجب سقوط کامل خاندان جانیکلی شد و ظلمهای این خاندان به مردم ، راه را برای واردکردن ضربات بزرگ به افراد این خاندان هموار کرد ( د.ا.د. ترک ، همانجا).

جانیکلی فرماندهی مقتدر و مدبر و روشنفکر بود. وی رساله ای به نام تدابیرالغزوات دارد که تاریخ پایان تألیف آن 13 شوال 1190 ذکر شده است ( رجوع کنید به اوزکایا ، ص 181، تصویر گ 71 رساله ). در این اثر، که به زبانی ساده و صریح نوشته شده ، در بارة مسائل عملی و تجربه های حکومتداری بحث شده است ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه ).

رسالة تدابیرالغزوات ــ که به تدبیر نادر یا تدبیر جدید نادر نیز معروف است ( رجوع کنید به اوزکایا، ص 120) ــ ویژگی پندنامه ها را دارد. جانیکلی بر آن بود که وقایع دورة مصطفی سوم (حک : 1171ـ1187) و عبدالحمید اول و نهادها و مؤسساتِ آنان را



نقد، و خطاهای آنان ، از جمله قتل عمرپاشا والیِ بغداد و وقایع کریمه ، را آشکار کند (جودت پاشا، ج 3، ص 145؛ هامر ـ پورگشتال ، ج 8، ص 348). او در این کتاب ، درخصوصِ هرگونه تدبیری که برای اصلاح خرابیها و فساد لازم است ، به روشنگری پرداخته و در برخورد با موضوعات اداری ـ سیاسی و نظامی ، حامی اصلاحات در مالکیت اراضی تحت اختیار سپاهیان بوده است (جودت پاشا، ج 3، ص 145ـ146). جودت پاشا (ج 3، ص 146) در انتقاد از این اثر، آن را حاوی عبارات سست و بدون اصطلاحات فنی و بیان کنندة افکار عامیانه دانسته ولی در ضمن ، اذعان کرده است که ذکر همین اندازه ایرادات و اشکالاتِ دولتمردان هم برای ارکان دولت گران آمد و موجب غوغای جبارزاده و فرار جانیکلی به کریمه شد.

از رسالة جانیکلی هشت نسخة خطی موجود است ( رجوع کنید بهاوزکایا، ص 119ـ121). این اثر را یوجل اوزکایا در > مجلة تحقیقات تاریخی < (ج 7، ش 12ـ13، 1969) به خط جدید ترکی (لاتین ) منتشر کرده است . برخی از عناوین و موضوعات این رساله عبارت است از: سبب اختلال قریم ؛ مصر، قاهره و بغداد و اقلیم قریم ؛ تدبیر بغداد؛ تدبیر قریم ؛ مهمة جنگ ؛ تدبیر ایران ؛ تدبیر وزرا؛ مهمة مبایعه ؛ وقایع و حوادث ، تدبیر جنگ ؛ مقابلة تدبیر جنگ ؛ در بیان موضعِ دولت و تدبیرِ مأکولات و مشروباتِ آستانه ( رجوع کنید بههمان ، ص 174).

معاصران جانیکلی وی را دولتمردی مقتدر و بصیر و توانا در رسیدگی به امور سربازان و «رکن رکین دولت » و «سدی محکم بر جانب شرق » و مایة هراس ستمگران معرفی کرده اند. با این حال ، وی را به سببِ شدت خشونت و خونریزی و ترک نماز نکوهش کرده اند (واصف افندی ، ص 279؛ جودت پاشا، همانجا؛ ثریا، ج 3، ص 548).

جانیکلی در نواحیِ آناپه و صوغوجق (در قفقاز) نیز به عمران و آبادی پرداخته بود ( د.ا.د. ترک ، همانجا).


منابع :
(1) محمد ثریا، سجل عثمانی ، استانبول 1308ـ1315/ 1890ـ 1897، چاپ افست انگلستان 1971؛
(2) احمد جودت پاشا، تاریخ جودت ، استانبول 1309؛


(3) Virginia H. Aksan, An Ottoman statesman in war and peace: Ahmed Resmi Efendi, 1700-1783 , Leiden 1995;
(4) Ahmed Cavid, Had  ka-i veka ¦y  , ed. Adnan Baycar, Ankara 1998;
EI 2 , s.v. "Dja ¦n ¦kli H ¤a ¦dj dji ـ Al ¦Pasha"

(5) (by B. Lewis);
(6) Joseph von Hammer-Purgstall, Geschichte des osmanischen Reiches , Graz 1963;
Yدcel عzkaya, "Canikli Ali Pa a , n n risalesi Teda b rد , l-g azava t ", Tarih

(7) ara t  rmalar  dergisi, VII , no. 12-13;
(8) TDVIA , s.v. "Canikli Hac Ali Pa a Ailesi" (by عzcan Mert);
(9) Ahmed Va sif Efendi, Meha sinد , l-a sa r ve haka ¦ikد , l-ahba r , ed. Mدcteba I lgدrel, Ankara 1994.

/ ناصر شعاریان /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4426
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست