responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 439

 

بایزید دوم ، مسجد و مجموعه ، آثاری متعلق به اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم در آماسیه ، اَدِرنه و استانبول که به دستور بایزید دوم ساخته شده اند.

1) آماسیه . مجموعه ای که در کرانة رود یِشیل ایرْماق ساخته شده و گفته اند محل کلیسای مریم مقدس بوده است ، اما نشانه ای بر درستی این ادعا وجود ندارد. این مجموعه مشتمل است بر مسجد، مدرسه ، «عمارت » (دارالاِطعام ) و «مُوَقِّت خانه » (محل تعیین ساعات نماز). به نوشتة حسین حسام الدین بیگ ، به نقل از ادریس بدلیسی ، بایزید (حک : 886 ـ 918) به شکرانة رسیدن به تاج و تخت ، ساختمان مجموعه را آغاز کرد و براساس کتیبه های موجود در مسجد، بنای آن در رجب 891 به پایان رسیده است . این مجموعه بر اثر زلزله های متعدد آسیب بسیاری دیده و بارها مرمّت شده است .

مسجد ، در مرکزِ صحنی به مساحت تقریبی 160*120 متر مربع قرار دارد. در این صحن ، یک باب مُوَقِّت خانه و دو حوضخانه نیز احداث شده که بر دیوارهای آنها مناظری از قرن سیزدهم ، از جمله منظرة وسیعی از استانبول ، دیده می شود.

سردر مدخل اصلی مسجد مقرنس کاری است . بالای قاب مرمرین پنجره ها کاشیهایی لاجوردی رنگ با نوشته هایی به خط ثلث و نقوش قلمکار جای دارد. شبستان مسجد پنج قسمت گنبدپوش دارد و رواقش بر ستونهای مرمرین استوار است . قسمت زنانة مسجد ترکیبی است از دو جایگاه گنبدپوش که با طاقهای کنجی متوالی به هم وصل شده اند، و دو جناح جانبی که هر یک سه گنبد دارد. محراب مسجد مقرنس کاری شده و درها و پنجره های چوبی آن نقوش و تزیینات ارزشمندی دارد. مناره های مسجد روی پایه های چارگوش قرار دارند؛ منارة دست راست نقش و نگارهای سرخ رنگ دارد و منارة سمت چپ به شیوة سنتی مناره سازی ترکها، با ردیفهای متناوب آجر قرمز و سفید ساخته شده و دندانه های کنگره اش مقرنس است .

مدرسه (علوم دینی ) ، که به سلطانیه نیز معروف بوده و احتمالاً همزمان با مسجد بنا شده است ، ساختمانی چارگوش و گنبد پوش است که صحن آن از سه طرف با رواقهای طاق ضربی احاطه شده و در پشت آنها هجده حجره قرار گرفته است . به گفتة حسام الدین بیگ ، مفتیان آماسیه در آنجا تدریس می کرده اند و نخستین مدرّس آن شیخ الاسلام علی افندی زنبیلی (متوفی 932) بوده است .

دارالاطعام ، در جانب چپ مسجد و به شکل « L » است و رواقهایی گنبدپوش با طاقهای نوک تیز دارد که بر ستونهایی استوارند.

مُوَقِّت خانه ، براساس کتیبة آن ، در 1256 ساخته شده است . این بنا به سبک دورة تنظیمات است و بر دیوارهای آن نقاشیهای با ارزشی ، از جمله تصویر مسجد بایزید، دیده می شود.

در جنوب شرقی مسجد مقبرة نوادة بایزید دوم ، شاهزاده عثمان بیگ که در 919 به فرمان سلطان سلیم کشته شد، قرار دارد.

2) ادرنه . مجموعه ای مشتمل بر مسجد، پناهگاه زمستانی فقرا، مدرسه ، دارالشّفا (بیمارستان )، آشخانه (آشپزخانه ) و دارالاطعام ، و حمام ، که در کرانة شمالی رود تونجه ، ساخته شده است . از دیگر بناهای این مجموعه ، پلی است که این منطقه را به شهر متصل می کند.

بایزید دوم در ربیع الا´خر 889، هنگامی که برای لشکرکشی به کیلی و آق کرمان در ادرنه به سر می برد، به احداث این مجموعه پرداخت . براساس کتیبة سردر ورودی مسجد، بنای آن در 893 به پایان رسیده است . همة جهانگردانی که در دورة عثمانی از ادرنه دیدن کرده اند، در سیاحتنامه های خود به وصف این مجموعه پرداخته اند. طغیانهای رود تونجه و عوارض جنگهای بالکان (1912ـ1913) آسیب بسیاری به این مجموعه وارد کرده است ، اما در سالهای اخیر قسمتهایی از آن مرمّت شده است . بیرون در ورودی محوطه ، چشمه ای (بنای آبِ خیراتی ) با سایه بان آجری قرار دارد که سنان * ، در 1080، آن را بنا کرده است .

مسجد ، در کنار رود تونجه قرار دارد و صحن بیرونی آن با رواقهایی گنبددار احاطه شده است . طاق رواقها از سنگهای دو رنگ ساخته شده و برخی از آنها بر ستونهایی از سنگ مرمر، خارا یا سنگهای معدنی سبز استوار است . حریم مسجد چارگوش است و گنبدی به قطر تقریباً بیست متر دارد. قسمت فوقانی در ورودی از سنگهای دورنگ ساخته شده و طاق آن مقرنس کاری شده است . شبستان مسجد دارای سه گنبد است : گنبد میانی به ارتفاع 31 متر و دو گنبد کناری کم ارتفاعتر است . مقصوره در سمت چپ حریم مسجد و بالای طاقهای مرمریِ دو رنگ ساخته شده و اطراف آن را شبکه ای مرمرین احاطه کرده است . طاق مقرنس کاری محراب و منبر نیز از سنگ مرمر است . در برخی قسمتها کنده کاریهایی وجود دارد که با اسلوب بنا هماهنگ نیست و احتمالاً از قرن سیزدهم است . عناصری از اسلوب معماری بورسه نیز در آن به کار رفته است .

پناهگاههای زمستانی فقرا ، در دو جانب مسجد و متصل به آن ، با طرح چلیپایی به صورت چهار ایوان و چهار اتاق در چهار گوشه بنا شده است . ایوانها و اتاقها هریک با گنبدی پوشیده شده اند. جایگاه میانی ، گنبدی بلندتر از بقیه دارد که مقرنس کاری شده است .

مدرسه ، در جانب راست صحن بیرونی مسجد و شامل هجده حجره گنبددار است که در اطراف محوطة حوضخانه ای گنبدپوش و رواق دار بنا شده و مسجدی به صورت «درسخانه » (محل تدریس )، در وسط آن جای گرفته است .

دارالشفا ، از سه قسمت تشکیل شده است . حیاط اول مستطیل شکل است که در یک طرف آن ، پشت رواقی ستوندار، شش حجره گنبدپوش قرار گرفته است . در ایوان مشرف به حیاط ، دری به حیاط دوم باز می شود و در میانة سکوی وسیع حیاط ، درِ ورودی بخش سوم واقع است . این بخش شش گوشه است و شش ایوان به صُفّة گنبد پوش میانی آن ، مشرف است . در میان ایوانها، حجره هایی گنبد پوش است و در گوشه ای از آن بخشی دیده می شود که به نظر بعضی جایگاه نماز است اما به قولی جایگاه نوازندگانی بوده که به گفتة اولیا چلبی جهت درمان بیماران روانی ، هفته ای سه روز برای آنان آهنگ می نواختند. دارالشفا تا 1293 فعال بود ولی در اثنای نبرد بالکان تعطیل شد و متروک ماند تا در سالهای اخیر مرّمت شد و در اختیار دانشگاه تراکیا قرار گرفت .

آشخانه (آشپزخانه ) ، که شامل غذاخوری ، انبار آذوقه و مطبخ است و از دو گروه ساختمان با حدفاصلی از فضای خالی تشکیل شده است .

حمامِ مجموعه ، بسیار وسیع و دارای دو گنبد بزرگ بوده که ادارة اوقاف در 1311 آن را تخریب کرده و سنگهایش را در بنای سدّ تونجه به کار برده است .

3) استانبول . بناهای اصلی این مجموعه عبارت اند از: مسجد، پناهگاههای زمستانی ، آرامگاهها، مدرسة علوم دینی ، «مکتب صبیان » (دبستان )، دارالاطعام و کاروانسرا که برخلاف دیگر مجموعه ها، غیرمتقارن و به طور پراکنده در زمینهای مرکزی شهر ساخته شده اند. برای تأمین درآمد مجموعه ، بناهایی در سلانیک و بورسه و ادرنه احداث و وقف آن شده است .

مسجد ، در مرکز شهر در گوشه ای از میدان فوروم تئودوسیاکوم یا فوروم تائوری ، بزرگترین میدان شهر در دورة روم شرقی ، ساخته شده است . به قولی که اثبات نشده ، قبلاً در محل آن کلیسایی بوده است . بنابر کتیبة عربی درِ ورودی مسجد، بنای آن در اواخر ذیحجة 906 آغاز شده و در 911 به پایان رسیده است .

صحن مسجد با سه در به بیرون راه دارد و ورودی آن در کاودیواری از سنگ مرمر مقرنس قرار گرفته است . محوطة چهارگوش حریم مسجد چهار طاق بزرگ دارد که هر کدام بر پایه ای قرار گرفته و گنبدی به قطر 78ر16 متر بر آنها استوار شده است . این محوطه از درون ، با بیست وچهار رواق گنبد پوش احاطه شده که طاق آنها از مرمر سفید و سرخ است . بر حوضخانة میان این صحن ، گنبدی هشت ستونه از سنگ سماق سبز به فرمان سلطان مراد چهارم (حک : 1032 - 1050) ساخته شده است . این ستونها پایه ای منشوری دارند که از بازماندة سرستونهای دورة روم شرقی ساخته شده اند. در ورودی اصلی شبستان کنده کاری نفیسی دارد.

حجاری محراب ، مأذنه ، جایگاه زنان و بخصوص منبر که به صورت مشبک کنده کاری شده ، از ویژگیهای مسجد است . عده ای معماری این مسجد را متأثر از ایاصوفیه یا تقلیدی از آن می دانند، ولی درواقع تلفیقی از شیوه هایی است که در مسجد سه مأذنه ای ادرنه ، مسجد فاتح اول و مسجد عتیق علی پاشا در استانبول ، به کار رفته است . در تزیین مناره ها از سفالهای سرخ ، اشکال هندسی ، مقرنس کاری و خط کوفی استفاده شده است و در بالای درها با همان خط ، سورة اخلاص را نوشته اند.

پناهگاههای زمستانی ، به صورت دو ساختمان مستقل در دو طرف مسجد، اما پیوسته به آن ، بنا شده اند که در هریک از آنها چهار حجرة اجاق دار و گنبد پوش در طرفین محوطه ای سرپوشیده ، قرار دارد. بعدها با برداشتن دیوارهای میان بخشهای اصلی پناهگاه و مسجد، آنها را به نمازخانه ملحق کرده اند.

آرامگاهها ، در جوار مسجد قرار دارند. آرامگاه سلطان بایزید دوم که به فرمان پسرش ، سلطان سلیم ، ساخته شده بنای سنگی هشت ضلعی و گنبد پوش است . کنده کاری لنگه های در بسیار نفیس است اما تزیینات قلمی درون آرامگاه متعلق به دورة متأخر است . آرامگاه سلجوق خاتون ، دختر بایزید (متوفی 914)، همانند آرامگاه بایزید اما در ابعادی کوچکتر، در کنار آن بنا شده است . آرامگاه رشید پاشا، صدراعظم نیز، که به شیوة دورة تنظیمات ساخته شده است ، در کنار مقبرة بایزید قرار دارد.

مدرسة علوم دینی ، دورتر از مسجد و به صورت بنایی مستقل است که ساختمان آن پس از اتمام مسجد آغاز شده و در 913 به پایان رسیده و از مهمترین مدارس شهر بوده است که در آن اشخاص مشهوری چون علی افندی زنبیلی و ابن کمال تدریس می کرده اند. مدرسه به ابعاد 44*60ر36 متر است و حیاط داخلی آن از سه جانب با رواقهای گنبدپوشی احاطه شده است که پشت آنها بیست اتاق گنبد پوش وجود دارد. درسخانة این مدرسه گنبدی به قطر 40ر7 متر دارد و به شیوة معماری تفلیسی (سنگ و آجر) بنا شده است . این مدرسه امروزه تبدیل به موزة هنر خوشنویسی اوقاف شده است .

از دیگر بناهای این مجموعه مکتب صبیان است که امروزه به کتابخانه تبدیل شده است . دارالاطعام و کاروانسرا از دیگر بناهای مجموعه است که بخشی از آن در 1301، به فرمان عبدالحمید دوم ، به صورت کتابخانة عمومی درآمده است . همچنین کاخی چوبی که به فرمان محمود دوم (حک : 1223 - 1255) بنا شده بود و حمام و آب انبار و موقّت خانه نیز از دیگر بناهای این مجموعه بودند که امروزه اثری از آنها برجای نمانده است .

/ سماوی اییجه ، تلخیص از ( د.ا.د. ترک ) /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 439
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست