responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4387

 

جامع مفیدی ، کتابی در بارة تاریخ و جغرافیای شهر یزد، نوشتة محمدمفیدبن نجم الدین محمودبن حبیب اللّه بافقی یزدی معروف به محمدمفید مستوفی . این کتاب در فاصلة سالهای 1082 تا 1090 تألیف شده و در میان کتابها و منابع تاریخی در بارة یزد، پنجمین تألیف از حیث قدمت است (بافقی ، ج 1، مقدمة افشار، ص د، ج 3، ص 867 ـ 868 ، مقدمة افشار، ص هشت ).

سال تولد و وفات محمدمفید مشخص نیست ولی چون تاریخ نگارش اثر دیگر او، مجالس الملوک (جداول سلاطین )، 1052 است (همان ، ج 3، مقدمة افشار، ص هشت )، احتمالاً حدود سی سال پیش از آن متولد شده و به این تخمین شاید نزدیک به هفتاد سال ، تا تاریخ نگارش کتاب مختصر مفید در 1091، زیسته است .

مفید به گفتة خودش از 1077 به مدت چهار سال مستوفی اوقاف یزد بود و در 1080 نظارت بر آنجا را بر عهده گرفت (همان ، ج 3، ص 752، 754، 759ـ760، قس ج 3، همان مقدمه ، ص هفت ) و از این رو به مستوفی مشهور شد. در 1081 آن منصب را رها کرد و مدتی کوتاه در اصفهان ماند. بعد به بصره رفت و در آنجا تألیف این کتاب را آغاز کرد (همان ، ج 3، ص 769، 771، 800ـ801). سال بعد از طریق بصره به هندوستان رفت (همان ، ج 3، ص 778، 781ـ782، 795ـ799) و مسلّماً تا 1091 در هندوستان اقامت داشت زیرا در این سال تألیف کتاب مختصر مفید را، که به جغرافیای بلاد اسلامی اختصاص دارد، در شهر لاهور به پایان رساند (همان ، ج 3، ص 781ـ799، همان مقدمه ، ص شش ، هشت ). از این سال به بعد دیگر اطلاعی از او در دست نیست . وی در زمان اقامت در هندوستان به چند شهر سفر کرد، از جمله به سراندیب رفت ( رجوع کنید بههمان ، ج 3، ص 781) و در دستگاه شاهزاده محمداکبر (حک : 1221ـ1253) تقرب یافت و لقب «خان سامان » گرفت (همان ، ج 3، ص 815).

جامع مفیدی مبسوط ترین تاریخ شهر یزد از آغاز تا عصر مؤلف است . مؤلف در تألیف آن ، از کتابهای تاریخ یزد * اثر جعفربن محمد جعفری (تألیف ح 844) و تاریخ جدید یزد * اثر احمدبن حسین کاتب (تألیف ح 862) و همچنین از منابع عمومی دیگر، که نامشان در مطاوی جامع مفیدی آمده ، استفاده کرده است ، از جمله از تاریخ اسکندری (شاید منتخب التواریخ نطنزی که به اسکندر آنونیم ( ناشناس ) شهرت یافت ، یا کتابی در بارة اسکندر فرزند عمر شیخ پسر تیمور گورکانی ؛
رجوع کنید بههمان ، ج 3، ص 710)، تاریخ جهانگیری (ناشناخته ، احتمالاً در بارة غیاث الدین جهانگیر فرزند تیمور؛
همان ، ج 3، ص 167)، تاریخ خراسان (ناشناخته ؛
همان ، ج 3، ص 825)، تاریخ عالم آرای عباسی (همان ، ج 3، ص 839)، تاریخ یورش قندهار (ناشناخته ؛
همان ، ج 3، ص 862)، تذکرة دولتشاه سمرقندی (همان ، ج 3، ص 436)، تذکرة علی بنیمان (عارف قرن هشتم که نقلهای محمدمفید از آن کتاب ، منشأ اطلاعات کنونی در بارة احوال آن عارف و جمعی از وابستگان اوست ؛
همان ، ج 3، ص 582)، حبیب السیر (همان ، ج 3، ص 843)، دستورالوزراء (همان ، ج 3، ص 115)، روضة الشهدا (همان ، ج 3، ص 463؛
ظاهراً تألیف مولانا نوراللّه یزدی )، روضة الصفا (همان ، ج 3، ص 861)، سُلَّم السموات (همان ، ج 3، ص 423)، عجایب البلدان (همان ، ج 3، ص 845)، نگارستان (همان ، ج 3، ص 865) و هفت اقلیم (همان ، ج 3، ص 462).

جامع مفیدی سه مجلد است : جلد اول در هفت مقاله ، شامل اخبار افسانه ای در بارة بنای یزد در عهد اسکندر مقدونی و حوادث تا 859، که شاهزاده پیربوداق قراقوینلو * پس از قحطی از عراق به یزد وارد شد (دورة تسلط نوادگان تیمور در نواحی فارس و یزد؛
همان ، ج 1، ص 206). عمدة مباحث این مجلد مبتنی بر همان اقوالی است که در دو تاریخ قدیم یزد (جعفری و کاتب ) و تواریخ عمومی دیگر مندرج است (برای نمونه رجوع کنید بهج 1، ص 8 ـ12، 94ـ125؛
قس جعفری ، ص 23ـ27، 47ـ 55؛
کاتب یزدی ، ص 19ـ27، 80 ـ 88). از این جلد تنها یک نسخة خطی شناخته شده که در کتابخانة ملی پاریس به شمارة 153 موجود است (بافقی ، ج 3، همان مقدمه ، ص نه ).

جلد دوم به حوادث یزد در عصر صفوی ، از ابتدای سلطنت شاه اسماعیل تا روزگار مؤلف اختصاص دارد و در 1088، در دورة پادشاهی شاه سلیمان (1077ـ1106)، در شاه جهان آباد تألیف شده و نام شاه سلیمان در خطبة این مجلد آمده است ( رجوع کنید بهبافقی ، ج 2، ص 105ـ196، 198ـ215). مطالب این مجلد بیشتر از تاریخ عالم آرای عباسی * استخراج شده و هنوز تمام آن به چاپ نرسیده است . ایرج افشار خطبه و فهرست عناوین گفتارها و پنج گفتار کوتاه از آن مجلد را، بر اساس بخشی از مجموعة or.1963 کتابخانة موزة بریتانیا ( رجوع کنید به ریو ، ج 3، ص 1039)، در مجلة فرهنگ ایران زمین (ج 11، 1342 ش ، ص 193ـ 228) چاپ کرده است . بنا به فهرست نسخه های خطی موجود در موزة سالار جنگ حیدرآباد دکن ( رجوع کنید به اشرف ، ج 1، ص 214ـ216، ش 195)، یک نسخة کامل از این مجلد در آن موزه وجود دارد ولی هنوز ریزفیلمی (میکروفیلمی ) از آن در ایران موجود نیست .

جلد سوم که مفصّل تر از دو جلد قبلی است ، در پنج مقاله و یک خاتمه تنظیم شده است : مقالة اول در پنج مجلس ، شامل سادات ، حکام و وزرا، کلانتران ، مستوفیان ، مین باشیان و



یوزباشیان ؛
مقالة دوم در ده فصل در بارة علما و فضلا، قضات ، محتسبان ، واعظان ، خطیبان ، منجمان ، خطاطان ، طبیبان و حکیمان ، شاعران ، اشراف و اعیان ، و مطالبی در بارة صلحا و هنروران ؛
مقالة سوم در بارة امامزادگان و مشایخ ؛
مقالة چهارم در پنج گفتار در بارة مساجد، مدارس و بقعه ها و خانقاهها و رباطها و مَصانع (آبگیرها)، قُرا و مزارع ، سبب بنای یزد و مقالة پنجم در ذکر بعضی از غرایب روزگار و احوال مؤلف . از این مجلد بیش از بیست نسخه در کتابخانه ها موجود است . از این میان ، ایرج افشار، نسخة موجود در کتابخانة موزة بریتانیا را، به شماره های or. 210 و or.211 ( رجوع کنید بهریو، ج 1، ص 207ـ 208) که به خط مؤلف و در حکم نسخة پیش نویس اوست ، مبنای تصحیح متن قرار داده و در 1340 ش ، آن را چاپ و منتشر کرده است .

این متن ، از لحاظ جغرافیای تاریخی یزد یگانه است . مؤلف به منابع معتبری دسترسی داشته ولی بخشهایی که در بارة پیشینة تاریخی یزد، به ویژه پیش از ساسانیان ، و وقایع شهرهای دیگر است چندان اعتبار ندارد زیرا به تبعیت از پیشینیان آن مطالب را نوشته است (محبوبی اردکانی ، ص 87). شهر یزد به هنگام تألیف کتاب ، هفده محله داشته است . مؤلف تقریباً همه دیه های معتبر و اساسی آنجا را وصف و قناتها و آب انبارها و مسجدها و مدرسه های مهمی را که تا عصر صفوی باقی مانده بودند، معرفی کرده است (بافقی ، ج 3، همان مقدمه ، ص یازده ).

جامع مفیدی از این نظر که ، به طور پراکنده ، ما را با احوال زردشتیان و مبادی اجتماعی و مدنی آنها آشنا می کند، مأخذی منحصر به فرد است . شرح احوال اعیان ، رجال و معاریف دانشمندان و شاعران و هنروران در این مجموعه ، به ویژه آن طبقه از رجال یزد که به هندوستان مهاجرت کرده بودند، خود در حکم کتاب طبقات و تذکرة بزرگان یزد است و در قیاس با نمونه های مشابه ، مزیتهایی دارد. مؤلف همچنین اشعار فراوانی از شعرا در کتاب خود آورده است (برای نمونه رجوع کنید بهج 3، ص 10ـ 11، 434ـ435).

جامع مفیدی از لحاظ اشتمال بر کلمات و اصطلاحات دیوانی و مناصب شرعی ، تشریح احتساب و طبقات مردم ، وضع اوقاف ، چگونگی عزل و نصب حکام ، مراتب و مدارج لشکری و به طورکلی اوضاع جامعة عصر صفوی ، در تحقیقات تاریخی و تتبعات اجتماعی بسیار ارزشمند است (بافقی ،

ج 3، همان مقدمه ، ص یازده ). همچنین اصطلاحات خاص

آن منطقه در دورة مؤلف را نیز در بر دارد، مانند آقچة

عراقی (ج 3، ص 615)، اشتلم (ج 3، ص 540)، اطلس

ششتری (ج 3، ص 125)، بار پازی (بوجاری ، باد دادن گندم

در موقع خرمن ؛
ج 3، ص 561)، پده (نام درختی بیابانی ؛


ج 3، ص 726)، پُرسه (مجلس ترحیم ؛
ج 3، ص 22)، دُت (دختر در گویش زردشتیان ؛
ج 3، ص 725)، شوره بیز (نوعی غربال ؛
ج 3، ص 185)، گاو پهلو (اصطلاحی در قلعه سازی ؛
ج 3، ص 738). این اصطلاحات ، در متون دیگر یا نیست یا

نادر است .


منابع :
محمدمفیدبن محمود بافقی ، جامع مفیدی ، چاپ ایرج

(1) افشار، ج 1، تهران 1342 ش ، ج 3، تهران 1340 ش ؛
همو، «جزئی

از جلد دوم جامع مفیدی »، چاپ ایرج افشار، در فرهنگ ایران

(2) زمین ، ج 11 (1342 ش )؛
جعفربن محمد جعفری ، تاریخ یزد ،

(3) چاپ ایرج افشار، تهران 1343 ش ؛
احمدبن حسین کاتب یزدی ،

(4) تاریخ جدید یزد ، چاپ ایرج افشار، تهران 1357 ش ؛
(5) حسین محبوبی اردکانی ، « ( در بارة ) جامع مفیدی »، راهنمای کتاب ، سال 7، ش 1 (پاییز 1343)؛


(6) Muh ¤ammad Ashraf, A catalogue of the Persian manuscripts in The Salar Jung Museum & Library , Hyderabad 1965-1975;
Charles Rieu, Catalogue of

(7) the Persian manuscripts in the British Museum , London 1966.

/ ایرج افشار /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4387
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست