الجامع لِمفردات الادویة و الاغذیة ، تألیف گیاهشناس و داروشناس نامدار اَندَلُسی ، ضیاءالدین ابومحمد عبداللّه مالَقی (منسوب به مالَقَه در اسپانیا) مشهور به



ابن بیطار * (وفاتش در دمشق در 646/1248) در بارة داروها و خوراکیهای «مُفْرَد» (= ساده ، غیرمرکّب ). عنوان الجامع (تقریباً به معنای , دایرة المعارف ، ) را خودِ ابن بیطار به این تألیفِ عظیم داده است ( رجوع کنید به چاپ بولاق ، ج 1، ص 3؛ مأخذ ما در مقالة حاضر همین چاپ بَسْ مغلوط مصر است ؛ چاپ جدیدتر بیروت 1412/1992، از حیث غلطها و اشتباهات همانند چاپ بولاق است با این تفاوت که ناشر، مقالاتِ آن را پاراگراف بندی کرده و با حروف خوانای جدید و با تفکیک واژه ها از یکدیگر به چاپ رسانده است )؛ بقیّة عنوان را ظاهراً نویسندگان سپسین به آن افزوده اند (در بعض منابع عنوان این تألیف به ناروا به صورتِ جامع المفردات یا جامع الادویة نیز آمده است ). ابن بیطار این دانشنامه را به درخواست و برای نجم الدین الملک الصالح ، فرمانروای ایّوبی مصر و شام (حک : 603ـ615) تدوین کرده است ( رجوع کنید به ج 1، ص 2).

به عقیدة بسیاری از حکیمانِ سپسینِ دورة اسلامی و بعض دانشمندان غربی ، الجامع مبسوط ترین و، بالنسبه ، روشمندترین تألیف داروشناسی دورة اسلامی است ــ از ترجمة عربی اِصْطِفَن بن بَسیل (با اصلاحات حُنَین بن اسحاق ، سدة سوم ) از کتاب الحشائش دیوسکوریدس * (سدة اول میلادی ) گرفته تا تألیفات مشابه در قرنهای اخیر. فضیلت ابن بیطار و تألیف او دلایلی چند دارد، که خود مؤلف نیز در پیشگفتارِ خود (ج 1، ص 2ـ3) به بعض آنها اشاره کرده است و ما در اینجا آنها را توضیح و تکمیل می کنیم .

الف ) گستردگی کم نظیر مطالعات و معلومات مؤلف .

1) او در میهن خود، پیش از مسافرتِ مطالعاتی به خاور و استقرار در مصر و شام ، نزدِ و همراه گیاهْداروشناسان اندلسی نامداری چون عبداللّه بن صالح ، ابن حَجّاج و، به ویژه ، ابوالعبّاس نباتی (= گیاهشناس ) کارآموزی و شاگردی کرده و به راهنمایی ایشان ، به شناخت و گردآوری گیاهان دارویی پرداخته و نتایج را بر بیاض کاغذ یا به لوح ضمیر سپرده بود. آشکارترین گواه بر این ، ذکر نامهای اندلسی گیاهان است (چه عربی اندلسی و چه به «عَجَمیّة اندلس » یا «لَطینی »، یعنی به زبان ساکنان اصلی شبه جزیرة ایبری یا، به عبارت دیگر، زبان اسپانیاییِ در حال تحوّل از زبان لاتینی ) به عنوان مترادفهای نامهای یونانی نامأنوس گیاهان در ترجمة عربی کتاب دیوسکوریدس و نیز برای موادّ نویافتة نامذکور در این کتاب .

ابن بیطار این مطالعه و جُست وجو را پس از گذشت از تنگة جَبَل الطّارق ، در طیّ سفر طولانیش در شمال افریقا (الجزایر، مراکش ، تونس و جز اینها) و غالباً با پُرس وجو از آگاهان و فضلای محلی ، ادامه داد. شاهد بر این جست وجو ذکرِ وصف ، خواص و نامهای محلّی (عمدتاً، بَربَری ) این (نو)یافته ها در الجامع است . این فعالیت او پس از استقرارش در مصر (قاهره ) و شام (دمشق ) و با استقبال و ارجشناسی و حمایت فرمانروایان آن دیار، یعنی الملِک الکامل و سپس پسرش الملک الصالحِ مذکور، ادامه یافت ، خصوصاً پس از این که وی در 633 در دمشق با دانش پژوه و مُتطَبِّب نسبتاً جوانی که به گیاهداروشناسی نیز سخت شایق بود، یعنی ابن ابی أُصَیبِعَه * (600ـ668) آشنا شد، که شیفتة کمالات معنوی و گستردگی شگرف معلومات گیاهداروشناسی او گشت و به شاگردی و دستیاری او درآمد ( رجوع کنید به ستایش ابن ابی اصیبعه ( ص 601ـ602 ) از اخلاق حمیدة ابن بیطار و از تسلط او بر محتوای کتاب دیوسکوریدس ، کتاب احمد غافقی ، و بعض کتابهای جالینوس و دیگران ). از اشاراتی که ابن بیطار به رویشگاههای فلان یا فلان گیاه کرده چنین برمی آید که وی دامنة جست وجوی خود را از پایگاهش در دمشق فراتر برده و به بخشی از کرانة مدیترانه ای آناطولی ، به بخشهایی از شمال عربستان و حتی تا بین النهرین (ابن بیطار، ج 1، مقدمة لوکلر ، ص VIII ) یا به قولی (بِن مراد، ج 1، ص 172ـ173) تا «عراق و ایران » سفر کرد. یکی از عوامل جامعیّت نِسبی الجامع همین گستردگی جغرافیایی مطالعات ابن بیطار است .

2) ابن بیطار از بیشتر تألیفات پیشینیان و معاصران خود در داروشناسی و پزشکی بهره برده است ، چه مستقیماً و چه به واسطة منقولات دیگران از ایشان ــ از شرقیترین عربی نویسانِ آنان ، ابن سینا، گرفته تا غربی ترینشان یعنی گیاهداروشناسان اندلس . سهم خود او، چه به صورت نوآوری چه به صورت نقد مطالب دیگران ، چنان که خواهیم دید، اندک نیست . به شمارش تقریبی لوکلر (ج 2، ص 231)، الجامع حاوی منقولاتی از ( بیش از ) «150 مؤلف » یا مأخذ است . نویسندة حاضر نمی داند آیا این عدد شامل کتابهایی نیز می شود یا نه که ابن بیطار مؤلفان آنها را نمی شناخته یا به سببی تعیین نکرده است ــ آثاری چون ( کتاب ) التَجرِبَتَین (163 نقل ؛
مثلاً، ج 1، ص 25، ج 2، ص 52، ج 4، ص 37)، کتاب الطلسمات (یک منقول ، مقالة «جُوز جَندم »، ج 1، ص 178)، و الطبّ القدیم (؟ ج 2، ص 66، ج 3، ص 26 و ج 4، ص 169؛
استخراجها و ضبطها از محمّدی فر؛
نیز رجوع کنید به ادامة مقاله در بارة ناروشمندیهای ابن بیطار). یکی از مزایای الجامع این است که ابن بیطار بدینسان قطعات یا مطالبی را که سپس کُلّاً یا جُزئاً از دست رفته برای ما حفظ کرده است .







شمارة مآخذ یونانی و غیریونانی در الجامع چنین است (به شمارش تقریبی لوکلر، ج 2، ص 229، 231): در حدود نیمی از محتویات الجامع منقول از یونانیان است ، و در صدرِ اینان ، دیوسکوریدس و جالینوس * ( به ویژه ، شاید کتاب الادویة المفردة او؛
در بارة این کتاب رجوع کنید به ابن ابی اصیبعه ، ص 141 ) که ابن بیطار تقریباً همة مطالب مربوطه را عیناً از ترجمة عربی آثار آنها نقل کرده است . از میانِ دیگر حکیمان یونانی : ارسطو، روفوس و، پائولوس آیگینائی (بُولُس اجانیطی ) ، هریک در حدود سی بار. در مورد عربی نویسان (غیریونانی ) شمار تقریبی منقولات از ایشان چنین است : محمدِ زکریای رازی ( الکتاب الحاویِ او ) ، در حدود چهار صد بار؛
ابن سینا (به ویژه از «کتابِ» دوّمِ القانون و کتاب الادویة القلبیّة او) بیش از سیصد بار؛
شریف ادریسی ، در حدود دویست بار؛
احمد غافقی ، بیش از دویست بار؛
ابن باجَه ، اسحاق بن عمران ، و ابن ماسویه ، هریک در حدود 160 بار؛
ابن ماسَّه و ابوحنیفة دینوَری ، هر یک ، در حدود 130 بار؛
مسیح بن حَکَم و ابوالعباس نباتی ، هریک در حدود صد بار.

در اینجا توضیحی در مقایسة کار ابن بیطار و احمد غافقی لازم است . به گواهی ابن ابی اصیبعه (ص 601)، کتاب مفردات الادویة غافقی یکی از چند کتاب «جلیلی » بود (البته به جز تألیف دیوسکوریدس و کتاب مذکور جالینوس ) که او و ابن بیطار در گردشها و مطالعات گیاهداروشناسی خود در شام با خود می داشتند و ابن بیطار آگاهی کامل از محتوای این کتاب هموطنِ خود نیز داشت . بدبختانه از تألیف غافقی جز نیمی به دست نیامده است (مقالات حروف الف تا کاف به الفبای ابجدی ؛
نسخة مصوّر رنگینِ محفوظ در کتابخانة اوسلر دانشگاه مَک گیل ، شهر مونترآل ( کانادا ) ، ش 7508؛
استفادة نویسندة حاضر از فتوکپی سیاه و سفید آن نسخه بوده است ). ابن بیطار، گرچه در پیشگفتار الجامع ارج شناسی مخصوصی از غافقی و کار او ننموده ولی در متن هر جا که چیزی از او نقل کرده صادقانه این مأخذ خود را تصریح کرده است . دانشمند نامدار آلمانیِ مُقیم قاهره ، ماکس مایرهوف (1847ـ1945) در مقدمة خود بر شرح أسماء العُقّارِ ابن میمون * قُرطُبی که به فرانسوی ترجمه و شرح کرده ، (ص XXXI-XXX, XI )، با تأکید بر این که ابن بیطار «همة محتوای کتاب غافقی » را در الجامع گنجانیده است ، خواسته است نامستقیم ابن بیطار را به استراق متهم و فضل تقدم را در این زمینه در دورة اسلامی از آنِ غافقی و استاد ابن بیطار، ابوالعباس نباتیِ مذکور، بنمایاند و بدینسان از ارزش الجامع بکاهد. به گمان نویسندة حاضر، گرچه رأی مایرهوف اساساً درست است ، اما الجامع مزایایی دارد که آن را از کار غافقی ممتاز می کند، از جمله : 1) گستردگیِ بیشتر دامنة جغرافیایی پژوهشهای ابن بیطار. 2) شمار بیشتر مآخذ ابن بیطار. 3) غافقی مواد خود را فقط به حسب حرف اول نامهای مفردات عرضه کرده ، اما ابن بیطار آنها را به حسب حروف اول و دوم (و این خود تسهیل بزرگی برای یافتن مطالبِ منظور است ). 4) غافقی مُرادفهای نامهای مواد (اندلسی ، بربری و جز اینها) را در بخش جداگانه ای پس از هر حرف گرد آورده است (غالباً با توضیحاتی کوتاه ) اما ابن بیطار این مُرادفها را در جای الفبایی آنها در متن آورده و وصف کامل را به مدخل اصلی ارجاع کرده است ــ شیوه ای که وقت خواننده را ضایع نمی کند (مثلاً رجوع کنید به«دود الصَبّاغین » در غافقی ، گ ( 278 ) و در ردیف الفبایی آن در الجامع ). 5) درست است که بنای ابن بیطار (مانند کار داروشناسی بیشترِ حکیمان دورة اسلامی ، مثلاً کتاب خود غافقی و بخش مفردات الحاوی رازی و القانون ابن سینا) بر «تألیف » (= گردآوری و تنسیق نوشته های دیگران ) است ، اما الجامع تألیفی است هوشمندانه ، منتقدانه و نسبتاً روشمند ( رجوع کنید به«کتاب » دوم القانون ، که ابن سینا وسواسی برای ذکر مآخذ خود نمی نماید). همچنان که ابن ابی اصیبعه حکایت می کند (ص 601) ابن بیطار نه فقط درستی و نادرستی مطالب «کتاب دیوسکوریدس را از رویِ «متن یونانی آن » وارسی و تحقیق می کرد بلکه در نقل نوشته های متأخّران «موارد و مواضع غلط و اشتباه ایشان » را هم ذکر می کرد (در متن چاپی موجود، تحتِ عنوان «المؤلف »، «اَقول » ( «من می گویم » ) و «لی » ( «از من است » ) ؛
مثلاً رجوع کنید به به مقاله های «آاطریلال »، «آاکثار» و «جُمَّیز»). 6) از اینها گذشته ، شمار نوآوریها، انتقادها و توضیحات سودمند خودِ ابن بیطار اندک نیست : در حدود 305 مورد و شمار مواد جدید، 93 تا.

ب ) وفور مُرادفها. چنانکه اشاره کردیم ، یکی از مزایای الجامع ذکر نامهای مرادف بسیاری از مواد دارویی (به ویژه گیاهی ) است ، نه فقط به زبانهای , کلاسیک ، داروشناسی دورة اسلامی (یعنی عربی ، یونانی معرّب و سُریانی ) بلکه به زبانها و گویشهای اندلس ، شمال افریقا (بَربَری )، خاور نزدیک و میانه (مصر، شام و جز آن ) و حتی به فارسی و (در مورد مواد وارداتی از هند یا جنوب شرقی آسیا) به هندی . ابن بیطار این مرادفها را یا در آغاز مدخلهای اصلی آورده است و یا جداگانه به صورت مدخلهای ارجاعی / ترادفی که گاهی با اندک توضیحی همراه اند. شمار این نامهای مرادف بیش از 931 است . ذکر این مرادفها برای داروگران و عطاران و گیاهشناسان مختلف اللسان جهان



اسلام آن روزگار و پس از آن ، کمک بزرگی بود. اینک یکی دو نمونه از مدخلهای ارجاعی / ترادفی : «اَقتالوقی ( کذا؛
= اَقَنْتا لوقی > معرّبِ acantha leukإ یونانی ) : معنای آن به یونانی , خارِ سفید ، است و آن باذاورد ( = بادآورد فارسی ) است که ذکر آن در حرف باء خواهد آمد»؛
«اَنب : به نوشتة ابوحنیفه ( دینوری ) بادنجان است و ما این را در حرف باء ذکر خواهیم کرد».

نکتة جالب توجه در بارة این مرادفها که شمار آنها (به گزارش بِن مراد) بالغ بر 082 ، 1 می شود، این که ، گرچه ترجمة نوشته های مؤلفان یونانی منبع عمدة پزشکی ـ داروشناسی دانشمندان دورة اسلامی بوده است ، شمار عناصر واژگانی فارسی الاصل ، 454 تا، بیش از عناصر یونانی ، 428 تا، در الجامع است ، یعنی به ترتیب 96ر41% و 56ر39% کلِ مذکور (ارقام و آمارگیری از بِن مراد، ج 1، ص 179، 207). البته ابن بیطار این عناصر فارسی را (همچون دیگر واژه های غیرعربی ) به صورت معرّبِ کمابیش بد و نادرستی ضبط کرده است (و این تعریبها در نتیجة نادانی ناسخان غالباً مَمسوخ تر گشته است ). به هر حال ، از این تعریبها و تعبیرها چنین برمی آید که دانش ابن بیطار از واژگان فارسی (در مقایسه با حَذاقت او در یونانی ؛
رجوع کنید به ابن ابی اصیبعه ، ص 601) بسیار سطحی و محدود بوده است ــ برخلاف نظر رنه باسه (ص 53) که ابن بیطار فارسی و بربری را هم خوب می دانست . این گمانِ باسه ظاهراً فقط ناشی از این است که «معانی لفظی دقیقی درمواردی عدید برای نامها و یا مترادفهای فارسی ذکر کرده است »، مثلاً: « فیلجوش > ( پیل /فیل گوش ) = آذان الفیل ، کاو زُبان > ( گاو زبان ) = لسان الثَور ، سِبِستان > ( سَگْپستان ) = أطْباء الکَلبَة ، فنجلکشت / بنجنکشت > ( پَنج انگُشت ) = ذو خَمسة أصابع ...». مع ذلک ، مثالهای بسیار دیگری نشان می دهد که ذکر معانی لفظی واژه های فارسی در الجامع معمولاً محدود به نامهای مرکّبی است که ترکیب آنها برای ابن بیطار یا راویان کمابیش , شفّاف ، (آشکار) و روشن بوده است . نامهای فارسی بسیاری ، چه بسیط چه مرکّب ، برای مواد گوناگون در الجامع هست که مؤلف از اصل فارسی و یا معنای لفظی آنها ناآگاه مانده است ، مثلاً: آذریون ( > آذرگون )، اِسْفیداج / اسفیذاج ( > اسپیدآب = سفیدآب )، برنجاسف / بلنجاسف ( > بِرِنجِ اَسب / اَسپ )، بَرسیاوُشان / بَرشاوُشان ( > پَرِسیاوشان )، سَوْسَن الاَزاد ( > سُوسنِ آزاد )، اُسْرُب ، تَدرُج ، زَیبَق ، قَبجْ ، به ترتیب معرّبِ سُرب ، تَذَرو، جیوه و کَبْک فارسی . در مواردی دیگر، معانی لفظی واژه های فارسی جُزئاً یا تماماً نادرست است ، مثلاً مَیْبُختَج = « مَطبوخ العِنَب » (در فارسی ، مَیْپُخته )، ماهوبذانَه = «القائم بِذاتِه »! ( > ماهو ( ب ) دانه )، دیودار = «شَجَرالجِنّ»! ( > فارسی دیودار > سنسکریت ¦ru ¦deva - da ، لفظاً «درختِ خدا/ الاهی »)، جَمِسْفَرَم = «ریحان سُلیمان » ( > جَم اسپَرَم / اسپَرغَم ، لفظاً «گیاه خوشبویِ جَم » ( = جمشید ) ؛
در بارة عناصر فارسی در الجامع ، نیز رجوع کنید به د. ایرانیکا ، مقالة r" ¦a ¤l-Bayt A "Ebn ).

ج ) ذکر ناروشمندی ابن بیطار در بعض موارد. نگارنده کاملاً باور دارد که نمی بایست و نمی توان با معیارهای گوناگون امروزین در بارة سبک و روش و محتوای نوشته های علمی پیشینیان داوری و انتقاد کرد؛
مع ذلک ، چون چاپی مُنقَّح از الجامع لازم است و در آینده محتملاً کسانی به این کارِ گران خواهند پرداخت ، در اینجا شماری از موارد ناروشمندی در الجامع را که سبب ضَیاع وقت و بسا سَردَرگُمی و اشتباه خوانندگان می شود، ذکر می کنیم .

(1) ذکر مؤلفی واحد با عنوانهای مختلف ، مثلاً: حُنَین بن اسحاق (مثلاً، ج 1، ص 18)، ابن اسحاق (مثلاً، ج 4، ص 89؛
نیز رجوع کنید به «کُنّاش ابن اسحاق »، ج 4، ص 65). گاهی تصریح نام مؤلف و گاهی اکتفاء به عنوان کتاب او، مثلاً: ابن جَزْلَه (مثلاً، ج 2، ص 40)/ « المِنهاج » ( کذا؛
= منهاج البیان ) (مثلاً، ج 1، ص 7). (2) ذکر عنوان مأخذ بی ذکر مؤلف آن ، که به جز در موارد معروف (مثلاً، القانون ( ابن سینا ) و الحاوی ( محمدبن زکریای رازی ) )، خوانندة امروزی باید به دشواری مؤلف آن را در مراجع دیگر جست وجو کند، مثلاً: کتاب التکمیل (مثلاً، ج 3، ص 36، 40؛
مؤلف آن البالِسی ، رجوع کنید به ابن ابی اصیبعه ، ص 545)؛
کتاب الیاقوتة (ج 3، ص 143؛
مؤلف آن ، ابوعُمَر محمد بن عبداللّه معروف به «الزّاهد»، رجوع کنید به تعلیقات یوسف الهادی در الجَماهر ابوریحان بیرونی ، ص 194)؛
( کتاب ) التَجرِبَتَین ( ? 163 بار، مثلاً، ج 1، ص 92، ج 2، ص 60)؛
کتاب الطلسمات (ج 1، ص 178)؛
الطبّ القدیم ( ? چهار بار، مثلاً ج 2، ص 66، ج 4، ص 169). (3) ذکر کتابهایی که چند تن در بارة موضوع واحدی نگاشته اند، بی ذکر مؤلف آنها، مثلاً الفِلاحة (کذا؛
مثلاً ج 3، ص 5، ج 4، ص 9) که معلوم نیست منظور کتاب الفلاحة الرومیّة یا کتاب الفلاحة الفارسیّة یا کتاب دیگری است در زمینة کشاورزی . (4) ابهام در بسیاری از موارد که ابن بیطار مأخذ خود را به صورتِ «بَعضُهُم » (= «دیگری ( گفته است ) ») یا «به زعم بعض دانشمندان ما» ذکر کرده است . (5) نقل از مؤلفان ناشناس یا کم شناخته شدة بسیار، که شاید نزد خودِ او شناخته شده بودند اما اکنون تعیین هویت آنان شاید ناممکن باشد. نامهایی هندی نما از این گونه است ، که نگارنده نتوانست به مدد





مراجع موجود در دسترس خود (مثلاً، ابن ابی اصیبعه ، سزگین ، ج 3، و > تاریخ پزشکی در هند < اطلاعی در بارة آنان بیابد: اطرا الهندی (ج 4، ص 98)، اَطهورسُفُس / اطهورسیفس / اطهورسقس (؟) که ظاهراً کتابی در بارة «خواصّ» (= خواص عجیب و نامتعارف بعض مواد) داشته است (مانند کتاب الخواصّ ابن زُهْر؛
سه بار: ج 1، ص 65، ج 2، ص 35، ج 3، ص 28)، سندهشار الهندی / سندهسار (؟ نُه نقل قول ، مثلاً ج 1، ص 18، ج 4، ص 126)، العُلهمان / القلهمان (؟ هفت نقل قول ، مثلاً ج 1، ص 101، ج 4، ص 169)، مهراریس (؟ شش بار، مثلاً ج 2، ص 69، ج 3، ص 64؛
او هم کتابی در خواصّ، داشته است ، مثلاً رجوع کنید به ج 1، ص 47)، و مساوس / مشاوس (؟ ج 4، ص 59). محتملاً همة یا بیشتر این منقولات از نویسندگان هندی مأخوذ از الحاوی رازی است .

د) وارسی ادعای ابن بیطار. دیوسکوریدس (سدة

اول میلادی )، یکی از مُقتدایان ابن بیطار، در مقدمة خود

بر « کتاب الحشائش » (ترجمة قدیم انگلیسی ، ص 1ـ4)

به معایب و نقایص کار همروزگاران خود در داروشناسی

اشاره کرده و مدعی است که کوشیده تا تألیفِ خودش از

آن عیبها و نقیصه ها خالی باشد. انتقاد عمدة او این است

که آنان مواد دارویی را با تجربه و آزمایش شخصی وصف نکرده اند، از کارگری (= مؤثّریّت ) قوای مواد دارویی سَرسَری گذشته اند و با استماع و ضبط روایات و اکاذیبِ اشخاص

دچار اشتباهات و تناقضهای بسیار شده اند. اما می دانیم

که تألیف «الافْضَل دیسقوریدوس » (به قول ابن بیطار) خالی

از خرافات و همواره مبتنی بر مشاهده و تجربه و آزمایش شخصی نیست !

به هر تقدیر، ابن بیطار، ظاهراً به تَبَع دیوسکوریدس ، در پیشگفتار خود (ج 1، ص 2ـ3) ادعا می کند که چیزی از نوشته های پیشینیان و مُحدَثان (= متأخّران ) نقل نکرده مگر این که درستی آن را با مشاهده ، «نَظَر» و تجربة شخصِ خود وارسی و تحقیق کرده باشد و در مورد «قُوا و کیفیّات » موادّ دارویی و خوراکی ، آنچه را که مخالف «مشاهدة حسّ، صواب و تحقیق » بوده به کنار گذاشته است و در این کار نقد و انتقاد، از قدیمیها به خاطر سَبَقشان و از متأخران فقط به دلیل اعتماد دیگران به راستگویی ایشان ، خطاپوشی نکرده است .

این ادعای ابن بیطار اغراق آمیز و ناصواب است ، مثلاً در مورد چیزهایی (جانورانی یا کانیهایی ) که در دسترس او نبوده ، و به ویژه در مورد «خواصّ» (به معنای مذکور در پیش ، یعنی خواص جادویی ، خُرافی و علماً توجیه ناپذیر و نامجرّب ) بسیاری از موادی که از ابن زُهر و مهراریس و شاید دیگران نقل کرده است ، خصوصاً که وارسی و استعمال بعض مواد بسی کراهت دارد و سخت دشوار است ، مثلاً: اکتحالِ زِبْل (= غایط ) تمساح لکّه های سفید ( روی قَرنیّة ) چشم را زایل می کند (به نقل از ابن زُهر)؛
بستن قلبِ حُباری ' (= هوبَره ) در تکّه ای پارچه بر شخصِ بسیارْخواب مانع از خوابیدن او می شود (به نقل از شریفِ اِدریسی )؛
اگر صداق (= عقدنامة ازدواج ) را بر پوست گوسفندی بنویسند که ذِئب (= گرگ ) او را دریده باشد، هرگز وِفاقی میان زن و شوهر نخواهد بود (به نقل از جاحظ )؛
خوردن گوشت موش سبب فراموشی مفرط می شود و گذاشتن آن بر تیغها و خردة چوبها ( که داخل پوست شده ) اینها را بیرون می آورد (به نقل از «دیگری »، مقالة «فأر»)؛
بَول و خصوصاً بول آدمی که چندی در آوندی مِسین مانده و غلیظ شده باشد برای ازالة «بیاض » و جَرَب چشم سودمند است (به نقل از ابن سینا؛
ج 1، ص 129)؛
خاکستر خفّاش بینایی / دید را تیز می کند (به نقل از «دیگری »)؛
چکانیدن جِرم بِنْت وَرْدان (= سوسکهای حمّام )، ساییده یا پخته با روغن زیتون ، در گوش گوشْدرد

را آرام می کند (به نقل از دیوسکوریدس )؛
خوردنِ جگر برشتة حِمار (= خر) به ناشتا برای مصروعان نیک است (به نقل از همو، ج 2، ص 35).

---

منابع :
ابن ابی اصیبعه ، عیون الانباء فی طبقات الاطباء ، چاپ

(1) نزار رضا، بیروت ( 1965 ) ؛
ابن بیطار، الجامع لمفردات الادویة

(2) و الاغذیة ، بولاق 1291، چاپ افست بغداد ( بی تا. ) ؛
ابوریحان

(3) بیرونی ، الجماهر فی الجواهر ، چاپ یوسف الهادی ، تهران 1374 ش ؛
(4) ابراهیم بن مراد، المصطلح الاعجمی فی کتب الطّب و الصیدلة العربیة ، بیروت 1985؛
(5) احمدبن محمد غافقی ، کتاب فی الادویة المفردة ، نسخة خطی نیمة اول کتاب ، کتابخانة اوسلر، دانشگاه مک گیل ، ش 7508؛


(6) Renإ Basset, "Les noms berbةres des plantes dans le Traitإ des simples d , Ebn el-Beفtha ¦r", Giornale della Societب Asiatica Italiana , [Florence(, 12 (1899), 53-66;
(7) Pedanius Dioscorides, The Greek herbal of Dioscorides , tr. John Goodyer, 1655, ed. Robert T. Gunther, Oxford 1934;
(8) EIr ., s.v. "Ebn A l-Bayt ¤a ¦r" (by Hu ¦s §ang A ـ lam);
(9) Ibn Bayt ¤a ¦r, Traitإ des simples , tr. Lucien Leclerc, Paris 1877-1883, repr. Paris )n.d.];
(10) Lucien Leclerc, Histoire de la mإdecine arabe , Paris 1876;
(11) Maفmonide, S §arh ¤asma ¦ al- ـ uqqa ¦r شرح أسماء العّار ( L , explication des noms de drogues ), un glossaire de matةre mإdicale..., tr. & ed. Max Meyerhof, Cairo 1940.

/ هوشنگ اعلم /