responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4385

 

جامع کبیر ، کتابخانه ، مجموعه ای شامل سه کتابخانه واقع در مسجدجامع شهر صنعا.

جامع صنعا از نخستین مسجدهای جهان اسلام است که به دستور پیامبر اکرم و به همت یکی از صحابة ایشان ساخته شد (برای آگاهی بیشتر در بارة این مسجد رجوع کنید به رازی ، ص 127ـ139، 249ـ258؛ عرشانی ، ص 547ـ552). اگرچه هریک از کتابخانه های این مجموعه مدیریت و بودجة مستقلی دارد، به سبب قرار گرفتن در محل مسجدجامع اغلب با عنوان واحد «کتابخانة جامع کبیر» و نیز به سبب وابستگی بزرگ ترین آنها به وزارت اوقاف و ارشاد یمن با عنوان «کتابخانة اوقاف » از آنها یاد می شود («تقریر عن المخطوطات العربیة »، ص 100). کتابخانة جامع کبیر در کنار کتابخانة ملی یمن (دارالکتب الیمنیه ) و مرکز اسناد ملی و اطلاع رسانی ، از مهم ترین مراکز کتابخانه ای و فرهنگی آن کشور است .

مهم ترین کتابخانة مجموعة جامع کبیر، کتابخانة شرقی است که در قسمت شرقی مسجد قرار دارد. کتابخانة شرقی که نخستین کتابخانة عمومی یمن است در 1344 به فرمان امام حمیدالدین یحیی بن محمد، ملقب به المتوکل علی اللّه ، سومین امام از خاندان زیدی حمیدالدین ، تأسیس شد (واسعی یمانی ، ص 334؛ موسوعة الیمنیة ، ذیل «المکتبات »). این کتابخانه زیر نظر وزارت اوقاف و ارشاد یمن اداره می شود و افزون بر کتابهای چاپی ، دارای حدود 400 ، 5 نسخة خطی است (سزگین ، ج 6، ص 394) که 409 ، 2 نسخه از آن فهرست نویسی شده است (رقیحی و دیگران ، ج 1، ص 13؛ مرعشی ، ص 37).

مجموعه نسخه های خطی این کتابخانه گرد آمدة چند مجموعة وقفی و خصوصی است ، از جمله مجموعة اهدایی امام حمیدالدین یحیی ، به نام الخزانة المتوکلیّه ( رجوع کنید به سید، 1414، ص 195)؛ مجموعة قبة الطلحة یا قبة المهدی ؛ و مجموعة مسجدالنهرین ( رجوع کنید به «تقریر عن المخطوطات العربیة »، ص 101؛ سزگین ، همانجا). مجموعة اهدایی امام حمیدالدین یحیی چنان مهم و مشهور است که گاه کتابخانة جامع کبیر را به نام آن ، الخزانة المتوکلیّة می خوانند ( رجوع کنید به سید، 1974، ص 420).

مجموعه نسخه های خطی کتابخانة شرقی ، به سبب داشتن نسخه های متعدد و کهنی از قرآن کریم و معارف زیدیه ، از اهمیتی خاص برخوردار است . از جمله نفایس این مجموعه ، قرآنی است منسوب به امیرالمؤمنین علی علیه السلام که

گفته می شود بخشی از آن به خط سلمان فارسی و زیدبن ثابت است ( رجوع کنید به مرعشی ، همانجا؛ برای گزارشی موضوعی از نسخه های خطی فهرست شدة این کتابخانه و آگاهی از برخی از مهم ترین آنها رجوع کنید به سید، 1414، ص 197ـ209؛ رقیحی و دیگران ، ج 1، ص 13ـ14؛ مرعشی ، ص 37ـ40؛ برای آگاهی از مشخصات فهرستهای نسخه های خطی این مجموعه رجوع کنید بهسزگین ، همانجا؛ کتابنامه ی فهرست های دست نویس های اسلامی ، ص 149ـ 150).

کتابخانة غربی ، دیگر کتابخانة مجموعة جامع کبیر، در اواخر دهة 1360 در قسمت غربی مسجد تأسیس شد. این کتابخانه زیر نظر سازمان میراث و موزه ها و دستنویسهای یمن (= الهیئة العامة للآثار و المتاحف و المخطوطات )، که یکی از ادارات تابعة وزارت فرهنگ و جهانگردی یمن است ، اداره می شود (مرعشی ، ص 43؛ «گزارش سفر سرپرست انجمن مخطوطات ایران به یمن »، ص 3). این کتابخانه افزون بر کتب چاپی دارای بیش از چهار هزار نسخه خطی است (همانجاها؛ قس سزگین ، همانجا: حدود دو هزار دستنویس ). مهم ترین بخش از مجموعه نسخه های خطی گرد آمده در این مرکز متعلق به امام یحیی و چند تن از فرزندان او و نیز مجموعة متعلق به امام احمد و مجموعه ای شخصی به نام کتابخانة بنی الوزیر است («تقریر عن المخطوطات العربیة »، ص 100؛ سزگین ، ج 6، ص 394ـ395؛ برای گزارشی موضوعی از شمار این نسخه های خطی و آگاهی از برخی از مهم ترین آنها رجوع کنید به مرعشی ، ص 43ـ 44). فهرستی از 978 ، 1 مجلد از نسخه های خطی این مرکز به چاپ رسیده و فهرست جدیدی از تمامی نسخه های خطی آن در ده جلد در حال تهیه است (برای آگاهی از مشخصات فهرست چاپ شده رجوع کنید به کتابنامه ی فهرست های دست نویس های اسلامی ، ص 149؛ مرعشی ، ص 43). در 1376 ش بین وزیر اوقاف و ارشاد یمن و رئیس کتابخانة آیت اللّه مرعشی نجفی در قم قرارداد همکاری در چاپ فهرست دستنویسهای کتابخانة غربی ، و نیز عکسبرداری از دستنویسهای کتابخانه های عمومی و خصوصی یمن ، از جمله جامع کبیر، و آموزش مرمت نسخه های خطی به امضا رسید (برای آگاهی از متن این قرارداد رجوع کنید به مرعشی ، ص 42).





سومین بخش کتابخانة جامع کبیر با نام «دارالمخطوطات » مدتی پس از کشف مهم نسخه های خطی در شهر صنعا، تأسیس شد. این نسخ خطی اوراقی از قرآن کریم بود که در سده های اولیة اسلامی مطابق احکام فقهی و برای حفظ حرمت ، در شکاف سقف مسجدجامع صنعا قرار داده شده بود و در پی بازسازی دیوار غربی ، در 1351 ش /1972 کشف شد. شمار این اوراق ، که قدمت برخی از آنها به سدة اول هجری می رسد، حدود چهل هزار برگ گزارش شده است (بوتمر ، ص 11؛ درایب هولتس ، ص 16). در 1359 ش / 1980، دولت یمن دارالمخطوطات را برای نگهداری از این دستنوشته ها تأسیس کرد (مرعشی ، ص 44). این مرکز که زیرنظر وزارت اوقاف و ارشاد یمن اداره می شود، همچون کتابخانة ملی یمن ، مرکز نگهداری از دستنوشته های قرآنیِ کشف شده در صنعاست . دارالمخطوطات صنعا علاوه بر حدود دوازده هزار برگ دستنوشتة قرآنی ، دارای حدود دو هزار نسخة خطی دیگر و سه هزار ریز فیلم (میکروفیلم ) از نسخه های خطی مهم همان مرکز و سایر کتابخانه های یمن است . وظیفة اصلی این مرکز نگهداری ، ترمیم و بررسی دستنوشته های قرآنی کشف شده در جامع کبیر است (همانجا؛ «گزارش سفر سرپرست انجمن مخطوطات ایران به یمن »، ص 4). پس از تأسیس دارالمخطوطات ، هیئتهای یمنی ـ آلمانی با بررسی این اوراق ، به نگارش گزارشها، مقالات و کتابهای متعددی ، به ویژه در زمینة سیر تکاملی تحریر قرآن کریم و هنر کتابت آن ، پرداختند و برای بازسازی ، نگهداری و بازخوانی این دستنوشته ها کوشش بسیار کردند (برای گزارشی در بارة اهمیت این اوراق و اطلاعات به دست آمده از تصاویر آنها در بارة معماری دورة اموی رجوع کنید به بوتمر، ص 11ـ25؛ برای گزارشی در بارة شکل ، اندازه ، ارزش هنری و بعضی راههای بازسازی این اوراق و جلدها رجوع کنید به درایب هولتس ، ص 16ـ34؛ برای گزارشی در بارة چگونگی قرائت بعضی واژگان این اوراق رجوع کنید به پوئین ، ص 107ـ111). برخی از مهم ترین پژوهشها در بارة این کشف ، در مجموعه مقالاتی با نام مصاحف صنعاء به کوشش موزة ملی کویت ، چاپ 1364 ش / 1985، گردآوری شده است .

علاوه بر نسخه های خطی قرآن ، دیگر نسخه های خطی دارالمخطوطات صنعا نیز فهرست برداری شده است (برای آگاهی از مشخصات این فهرست رجوع کنید به > سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی < ، ج 3، ص 666ـ667). همچنین فهرستی از 046 ، 1 قطعه از ریزفیلمهای این مرکز به کوشش عبدالتواب احمدعلی المشرقی و محمدصالح یحیی القاضی به توسط مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امورخارجة جمهوری اسلامی ایران و با همکاری کتابخانة آیت اللّه مرعشی نجفی ، با عنوان طاووس یمانی در 1379 ش در قم به چاپ رسیده است .


منابع :
(1) هانس کاسپار گراف فون بوتمر، «تصاویر معماری در نسخة قرآن مسجد صنعا»، ترجمة علی عبداللهی ، وقف : میراث جاویدان ، ش 43ـ44 (پاییز و زمستان 1382)؛
(2) «تقریر عن المخطوطات العربیة فی الجمهوریة العربیة الیمنیة »، اعداد الهیئة العامة للا´ثار و دورالکتب ، المورد ، ج 5، ش 1 (1396/1976)؛
(3) احمدبن عبداللّه رازی ، تاریخ مدینة صنعاء ، چاپ حسین بن عبداللّه عمری ، دمشق 1409/ 1989؛
(4) احمد عبدالرزاق رقیحی ، عبداللّه محمد حبشی ، و علی وهاب آنسی ، فهرست مخطوطات مکتبة الجامع الکبیر صنعاء ، ( صنعاء ? 1984 ) ؛
(5) ایمن فواد سید، «مخطوطات الیمن »، مجلة معهد المخطوطات العربیة ، ج 1، ش 1 و 2 (1414/1993)؛
(6) همو، مصادر تاریخ الیمن فی العصر الاسلامی ، قاهره 1974؛
(7) سرّی بن فضیل عرشانی ، کتاب الاختصاص : ذیل تاریخ مدینة صنعاء للرازی ، در احمدبن عبداللّه رازی ، تاریخ مدینة صنعاء ، چاپ حسین بن عبداللّه عمری ، دمشق 1409/ 1989؛
(8) کتابنامه ی فهرست های دست نویس های اسلامی وکتاب شناسی ها: جمع آوری شده تا تاریخ 15/2/1376 ، ( قم ) : مؤسسة نشر حدیث اهل البیت علیهم السلام ، ( بی تا. ) ؛
(9) «گزارش سفر سرپرست انجمن مخطوطات ایران به یمن »، نمای مخطوطات : نشریة داخلی انجمن مخطوطات ایران ، ش صفر (تابستان 1376)؛
(10) محمود مرعشی ، «میراث اسلامی در یمن »، شهاب ، سال 3، ش 4 (زمستان 1376)؛
(11) الموسوعة الیمنیة ، زیرنظر احمد جابر عفیف و دیگران ، صنعاء 1412/1992، ذیل «المکتبات (مراکز المعلومات )» (از علی عبداللّه احمد قباطی و حسن قائد قاضی )؛
(12) عبدالواسع بن یحیی واسعی یمانی ، تاریخ الیمن ، المسمّی فرجة الهموم و الحزن فی حوادث و تاریخ الیمن ، صنعاء 1991؛


(13) Ursula Dreibholz, "Some aspects of early Islamic bookbindings from The Great Mosque of Sana , a, Yemen", in Scribes et manuscrits du moyen-Orient , Paris 1997;
(14) Gerd R. Puin, "Observations on early Qur , an manuscripts in S ¤an ـ a ¦ ", in The Qur ف an as text , ed. Stefan Wild, Leiden: Brill, 1996;
(15) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden 1967-1984;
(16) World survey of Islamic manuscripts , ed. Geoffrey Roper, London: Al- Furqan Islamic Heritage Foundation, 1992-1994.

/ فرید قاسملو /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4385
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست