responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4365

 

جامع الحکمتین ، کتابی در حکمت اسماعیلی به فارسی تألیف ناصرخسرو قبادیانی * . این کتاب ، در پاسخ به پرسشهای ابوالهیثم جرجانی که آنها را در قالب قصیده ای مطرح کرده بود، نگاشته شده است . این مقاله مشتمل است بر دو بخش : 1) گزارشِ قصیدة جرجانی و مطالب آن ، 2) شرح ناصرخسرو بر این قصیده .

1) جرجانی و قصیدة او. ابوالهیثم احمدبن حسن

جرجانی (قرن چهارم )، یکی از شخصیتهای ناشناخته در تاریخ فلسفة ایرانی ـ اسماعیلی است که در بارة وی فقط گزارش مختصری از بیهقی (ص 132) در دست است . بیهقی او را در زمرة عوام حکما، یعنی فیلسوفان ظاهرگرا، طبقه بندی کرده اما کوربن ( رجوع کنید به د. ایرانیکا ، ذیل «ابوالهیثم احمدبن حسن جرجانی ») او را فیلسوفی اسماعیلی و باطنی مذهب و بنابراین ، نظر بیهقی را اشتباه دانسته است . ناصرخسرو (ص 217) از ابوالهیثم جرجانی به عنوان یکی از «متعلقان و محبان فرزندان رسول اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم » سخن گفته است .

در قصیدة 89 بیتی ابوالهیثم جرجانی (محمدبن سرخ نیشابوری ، مقدمة معین ، ص 1)، 91 پرسش فلسفی ، منطقی ، طبیعی ، نحوی ، دینی و تأویلی مطرح شده است (ناصرخسرو، ص 314). ناصرخسرو در جامع الحکمتین (ص 313) تصریح کرده که فقط به 82 بیت از آن دسترسی داشته است . بنا بر گزارش شاگرد ابوالهیثم ، محمدبن سرخ یا محمدسرخ / سرح نیشابوری (قرن چهارم و پنجم ؛ ص 2)، ابوالهیثم قبل از پاسخگویی بدان پرسشها، درگذشته است . محمدبن سرخ نیز که از اندیشمندان اسماعیلی بوده ( رجوع کنید به محمدبن سرخ نیشابوری ، مقدمة معین ، ص 6ـ7)، پس از وفات استادش به درخواست جمعی از دوستانش در شرح آن قصیده و پاسخ به آن رساله ای نگاشته و در آن به 76 پرسش ، پاسخ داده و در پایان یادآوری کرده که آنچه وی نگاشته مطابق آن چیزهایی است که از استادش شنیده یا در آثار حکما خوانده و او چیزی از خود ننوشته است (محمدبن سرخ نیشابوری ، ص 2، 109). در عین حال وی در نقل اقوال و آرای حکما مشخصاً از کسی نام نبرده مگر در چند مورد که نام ارسطو، شیخ یونانی ( افلوطین ) ، جالینوس و محمدزکریا رازی را آورده است ( رجوع کنید به همان ، ص 23، 30، 32، 50 ـ52). شرح محمدبن سرخ با عنوان شرح قصیدة فارسی خواجه ابوالهیثم احمدبن حسن جرجانی توسط هانری کوربن و محمد معین همراه با مقدمه هایی به فارسی و فرانسه در تهران 1334 ش تصحیح و چاپ شده است .

از مقایسة جامع الحکمتین با شرح محمدبن سرخ نیشابوری بر قصیدة ابوالهیثم جرجانی ، دانسته می شود که هر چند نویسندگان این دو شرح در اصول اسماعیلی با هم موافق اند، در فروع اختلافات آشکاری دارند. همچنین ناصرخسرو مطالب را مشروح تر و مفصّل تر بیان کرده ، اما چون محمدبن سرخ شاگرد ابوالهیثم بوده شرح و توضیح او به مذاق ابوالهیثم نزدیک تر است . علاوه بر اینها، به اصالت روایت محمدبن سرخ از قصیدة مذکور،

اطمینان بیشتری می توان داشت زیرا اگرچه فقط مشتمل بر 76 بیت از آن قصیده است ، آنها را مستقیماً از سرایندة آن شنیده و ضبط کرده ، چنانکه هفت بیت در شرح او آمده است که در جامع الحکمتین نیست . گاهی اختلاف در دو روایت سبب گردیده در اصل موضوع و شرح ، اختلاف بسیاری پدید آید. به نظر می رسد ناصرخسرو شرح محمدبن سرخ بر قصیدة جرجانی را ندیده بوده یا اگر از وجود آن اطلاعی داشته است ، برای او چندان قابل اعتنا نبوده که کمترین اشاره ای در جامع الحکمتین بدان نکرده است ( رجوع کنید به محمدبن سرخ نیشابوری ، مقدمة معین ، ص 8، 10ـ11؛ ناصرخسرو، ص 341ـ344).


منابع :
(1) علی بن زید بیهقی ، کتاب تتمّة صوان الحکمة ، لاهور 1351؛
(2) محمدبن سرخ نیشابوری ، شرح قصیدة فارسی خواجه ابوالهیثم احمدبن حسن جرجانی ، چاپ هانری کوربن و محمد معین ، تهران 1334ش ؛
(3) ناصرخسرو، کتاب جامع الحکمتین ، چاپ هانری کوربن و محمد معین ، تهران 1363 ش ؛


(4) EIr. , s.v. "Abu , l-Hayt ¢am Ah ¤mad B . H ¤asan Gorga ¦n ¦ " (by H. Corbin).

/ فاطمه فنا /

2) شرح ناصرخسرو بر قصیدة جرجانی . بنا بر قرائن ، ناصرخسرو هنگام اقامتش در یمکان (در منطقة علیای سیحون (درة کوکچة فعلی در استان بدخشان افغانستان ) نزد دوست و حامی اش امیر بدخشان ، علی بن اسد، به درخواست وی این کتاب را در پاسخ به پرسشهای مطرح شده در قصیدة ابوالهیثم جرجانی ، در سال 462، نوشته و آن را جامع الحکمتین نامیده است ( رجوع کنید بهناصرخسرو، 1363ش ، ص 17ـ 18، 314، 316) زیرا به تصریح خود وی (همان ، ص 18) بنیاد این کتاب بر گشایش مشکلات دینی و معضلات فلسفی بوده و ناصرخسرو در آن حکمای دینی را با آیات قرآنی و اخبار نبوی و حکمای فلسفی و فضلای منطقی را با براهین عقلی ، مخاطب خود قرار داده است ، ازاین رو می توان گفت وجه تسمیة کتاب اشاره به این امر بوده است که آن حاوی مباحث حکمت دینیِ ( اسماعیلی ) و فلسفة یونانی است .

از جوابیة ناصرخسرو به پرسشهای مذکور، دو تحریر یا دو روایت موجود است : روایتی مختصر که در پایان دیوان ناصرخسرو (ص 563 ـ583) درج شده است و روایتی مفصّل یعنی جامع الحکمتین . به نظر مینوی (ص 11) معلوم نیست که ناصرخسرو ابتدا کدام را تألیف کرده است اما به حدس می توان گفت که وی نخست جامع الحکمتین را تألیف کرده و آنگاه روایت مختصری از آن استخراج کرده است .

ظاهراً ناصرخسرو در تألیف جامع الحکمتین ، صرفاً از طریق علی بن اسد که قصیده را از بر بوده و آن را برای ناصرخسرو فرستاده ، به قصیده دسترسی یافته است ( رجوع کنید بهناصرخسرو، 1363ش ، ص 17؛
محمدبن سرخ نیشابوری ، مقدمة معین ، ص 8).





جامع الحکمتین مشتمل است بر یک دیباچه و 34 فصل . ناصرخسرو در فصل اول سبب تصنیف کتاب و نام آن و در فصل دوم قصیدة ابوالهیثم ، در فصل سوم ، اثبات صانع و توحید او را بنا بر اقوال فلسفی و کلامی و دینی آورده است و در باقی فصول کتاب ، جز فصل پایانی ، در پاسخ به پرسشهای مذکور ــ نه به همان ترتیبی که در قصیده آمده ــ گاهی یک یا دو و گاه چندین بیت را که مشتمل بر سؤالات متعدد است نقل کرده و برای هریک به دو شیوة جداگانه پاسخ داده است ؛
یکی مطابق آرای فیلسوفان یونان باستان نظیر ارسطو و افلاطون (بدون اشاره به آرای فیلسوفان مسلمان مانند فارابی و ابن سینا) و دیگری بنا بر اندیشة کسانی که به نظر وی مورد تأیید خاندان پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم بودند مانند فاطمیان قاهره که وی مدعی نمایندگی آنها بود. چون او غالباً از ناتوانی ابوالهیثم در پاسخ به پرسشهای خودش گلایه کرده و همچنین با گرایش عرفانی تر آن تفسیر مخالف بوده است ( رجوع کنید به محمدبن سرخ نیشابوری ، مقدمة کوربن ، ص 41ـ112)، معلوم می شود یکی از مقاصد وی در این اثر آن بوده که کاری کند تا اسماعیلیهای شرقی از آنچه او «راست کیشی » فاطمیان قاهره خوانده است ، پیروی کنند. چنانکه معروف است او دعوت فاطمی (فاطمیان )، نظامی مرکّب از اندیشة نوافلاطونی اما نهایتاً خلقت گرا، را دست کم از زمان خلافت المعزّلدین اللّه (341ـ 365) برگزیده بود؛
نظامی که نگرش بنیادین آثار مشهوری چون رسائل اخوان الصفا را نیز پایه ریزی کرده است . بنابراین ، عجیب نخواهد بود که پاسخهای ناصرخسرو در مقام نمایندة مذهب راستین اسماعیلی عمدتاً بازتابی از این نظام باشد. در این صورت ، آن هماهنگی که وی میان حکمت فلسفی و حکمت دینی اسماعیلی در نظر دارد، سازگاری میان دو دریافتِ متفاوتِ فلسفی از توحید خالق جهان است . بدین ترتیب ، از یک سو توحیدی را داریم که فلاسفة قدیم ، و سرآمد آنها ارسطو، با تعالی معنوی از معلولهای متکثر به علت یگانه دست یافته بودند و ناصرخسرو آن را همان نفس کلی نوافلاطونی می داند و از سوی دیگر، مفهوم «واحد ورای هستی » اسماعیلیه را در رأس آن داریم که ناصرخسرو آن را با مفهوم خاص آفرینش بی زمان (ابداعِ نه از چیزی ، خلق لامِنْ شی ءٍ) با اشاره به تفاوت جزئی میان سه مرحلة هستی شناختی توضیح می دهد. این سه مرحله عبارت اند از: یگانة مطلق (احد یا یکی محض )، یگانگی (وحدت ) به عنوان علت غایی هستی و مترادف فرمان خلاق الاهی (امر)، و موجود اول یا واحد متکثر که همان عقل کل است . این ابداعِ بی زمانِ عقل کلی از طریق نفسِ کلی جلوة تأملِ عقل را در بارة خودش به جهان مادی مخلوق هدایت می کند به کمک قوای طبیعت کلی ، که به نمایندگی از طرف نفس کلی به نحوی عمل می کنند که همه چیز در هستی زمانی به گونه ای تخم اصلی ابداعِ بی زمان (تخم ابداعی ) را منعکس می کنند ( رجوع کنید به ناصرخسرو، 1363 ش ، ص 122ـ134، 145ـ 151، 210ـ 231). این سلسله مراتب کیهان شناختی بازتابی از نظم مشخصاً مذهبی «عالَم دینی اسماعیلیه » نیز هست و حضرت محمد صلی اللّه علیه وآله وسلم نسبت به حضرت علی علیه السلام در نگارش «کتاب شنودنی » یعنی قرآن ، همان نقشی را دارد که عقل کلی نسبت به نفس کلی یا قلم الهی نسبت به لوح در نگارش «کتاب دیدنی » یعنی خلقت دارد (همان ، ص 230ـ232). اساس این فکر همان حدیث مشهور اسماعیلیه است (همان ، ص 290) که بر طبق آن «خداوند دین خود را بر مثال آفرینش خود بنا کرد تا انسان بتواند از آفرینش او به دین او و از دین او به وحدانیت او رهنمون شود» («إنّ اللّهَ أسّسَ دینَه علی مثالِ خَلْقِه لِیُسْتدَلَّ بَخَلْقِهِ علی دینهِ و بدینه علی وحدانیّته »؛
در بارة انتساب این حدیث به پیامبر صلی اللّه علیه وآله رجوع کنید به مؤیدفی الدین ، ص 97، 117؛
قس شهرستانی ، ج 1، ص 111 آ، که آن را به امام صادق علیه السلام نسبت داده است ).

ناصرخسرو در دیباچة جامع الحکمتین (ص 10ـ12) کسانی را که دانش طبیعی و هر گونه تفحص در بارة آفرینش را غیرمجاز و کفر می دانند نکوهش کرده و آنان را «فقها لقبان » و «علما لقبانِ» دین اسلام خوانده است . سخنان وی در این باب حاکی از شیوع چنین رویکردی در خراسانِ عصر اوست . وی در مقابل آنان استدلال کرده که رهیافت علمی و فلسفی به خلقت (یا چون و چرا در بارة آفرینش ) نه فقط مجاز است بلکه واجب دینی است (همان ، ص 12؛
نیز رجوع کنید به ابن رشد که بعدها در فَصْل المقالِفی تقریرِ مابین الشریعةِ و الحکمةِ من الاتّصال به طریق مشابه در جهان سنّی به استدلال در این باب پرداخته است ). با این وصف ، وی از تفاسیر عقل گرایانة «متکلمان خودرأی » از قرآن ، انتقاد کرده و با طنز در بارة مجادلات متکلمان در بارة صفات الاهی اظهارنظر کرده است . گرچه وی در بررسی مکتبهای کلامی سنّی برای معتزله بیش از کرّامیه اعتبار قائل شده اما از معتزله به سبب طرد تقلید شدیداً انتقاد کرده و معتقد است که تقلید نه تنها با پیروی کورکورانه از الگوهای مرسوم ارتباطی ندارد بلکه شرط لازم هر فرآیندِ آموزشی برای رسیدن به مراحل عالی تر حقیقت ، یعنی تأویل ، است ؛
تأویلی که در لغت به معنای ارجاع شی ء به اصل آن است ( رجوع کنید به ناصرخسرو، 1363 ش ، ص 31ـ73).

جامع الحکمتین را محمد معین و هانری کوربن همراه با





مقدمه هایی به فارسی و فرانسه ، مشترکاً در تهران و پاریس ، نخستین بار در 1332 ش تصحیح و چاپ کردند. ابراهیم دسوقی شتا این کتاب را به عربی ترجمه کرد که در 1353 ش / 1974 در قاهره منتشر شد. ایزابل دو گاستین نیز در 1369 ش / 1990 آن را به فرانسه ترجمه کرد . همچنین لتیمه پروین پیروانی آن را تلخیص و به انگلیسی ترجمه کرد که در > جُنگ فلسفه در ایران < (ج 2، ص 291ـ311) با ویرایش سیدحسین نصر و مهدی امین رضوی در 2001 چاپ شد.


منابع :
(5) ابن رشد، فصل المقال فی تقریر مابین الشریعة و الحکمة من الاتصال ، او،وجوب النظرالعقلی و حدودالتأویل ( الدین والمجتمع )، بیروت 1999؛
(6) محمدبن عبدالکریم شهرستانی ، مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار ، چاپ عکسی از روی نسخة منحصربفرد موجود در کتابخانة مجلس شورای اسلامی ، تهران 1368ش ؛
(7) محمدبن سرخ نیشابوری ، شرح قصیدة فارسی خواجه ابوالهیثم احمدبن حسن جرجانی ، چاپ هانری کوربن و محمد معین ، تهران 1334ش ؛
(8) هبة الله بن موسی مؤید فی الدین ، المجالس المؤیدیة : المائة الاولی ، چاپ مصطفی غالب ، بیروت ?( 1974 ) ؛
(9) مجتبی مینوی ، «قصیدة چون و چرا»، یادگار ، سال 2، ش 8 (فروردین 1325)؛
(10) ناصرخسرو، دیوان ، چاپ مهدی سهیلی ، ( اصفهان ) 1348 ش ؛
(11) همو، کتاب جامع الحکمتین ، چاپ هانری کوربن و محمد معین ، تهران 1363 ش .

/ هرمان لندولت /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4365
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست