responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4327

 

جاریة بن قُدامه ، صحابی پیامبر اکرم و از یاران امام علی و امام حسن علیهماالسلام . بیشتر منابع (برای نمونه رجوع کنید بهابن کلبی ، ج 1، ص 242؛
ابن حبیب ، ص 290؛
بلاذری ، ج 11، ص 481) نام نیای او را زُهَیربن حُصَین و برخی منابع ( رجوع کنید بهخلیفة بن خیاط ، 1414 ب ، ص 89، قس ص 305؛
صَفَدی ، ج 11، ص 37) نام جد یا پدر وی را مالک نوشته اند. چون جاریة بن قدامه از افراد قبیلة بنی سعد (از تیره های زیدمَناة بن تمیم ) بود، از وی با نسبت سعدی تمیمی یاد کرده اند ( رجوع کنید بهابن حبیب ، همانجا؛
طبرانی ، ج 2، ص 261) و چون در کوی بَحاریة بصره اقامت داشت ، وی را بصری خوانده اند ( رجوع کنید به ابن ابی حاتم ، ج 2، ص 520؛
حاکم نیشابوری ، ج 3، ص 615). کنیة او را ابوایوب ، ابویزید (خلیفة بن خیاط ، 1414 ب ، ص 89، 305؛
بلاذری ، ج 11، ص 482) و ابو ولید (حاکم نیشابوری ، همانجا) نیز نوشته اند. جاریة بن قدامه را عمو یا پسر عموی اَحْنَف بن قیس * خوانده اند اما در واقع ، احنف برای احترام ، وی را چنین خطاب می کرده است ، زیرا آنان فقط در سعدبن زیدمناة بن تمیم نسب به هم می رسانده اند (بخاری ، ج 2، جزء 1، قسم 2، ص 237؛
طبرانی ، همانجا؛
ابونعیم ، 1408، ج 1، ص 489؛
صفدی ، همانجا).

برخی ، جاریة بن قدامه را از تابعین دانسته و گفته اند

که زمان پیامبر اکرم را درک نکرده است ( رجوع کنید به عجلی ، ج 1، ص 99؛
ابن اثیر، 1280ـ1286، ج 1، ص 263) اما بسیاری

از علمای رجال و نویسندگان تراجم و طبقات ، از جاریه

در ضمن صحابة پیامبر نام برده اند (مثلاً خلیفة بن خیاط ، 1414 ب ؛
ابن ابی حاتم ، همانجاها؛
ابونعیم ، 1408، ج 1، ص 489ـ490؛
طوسی ، ص 33). جاریه بزرگ قبیلة بنی تمیم و فردی دلیر و ارجمند و از یاران خالص و وفادار حضرت علی علیه السلام و از سرداران دلاور آن حضرت بود که وی را

در جنگهایش همراهی می کرد (بلاذری ، همانجا؛
طوسی ، ص 59؛
ابن ماکولا، ج 2، ص 1؛
ابن اثیر، 1280ـ1286، همانجا؛
ذهبی ، ص 26).

پس از قتل عثمان در سال 35، جاریة بن قدامه از مردم بصره به نام علی علیه السلام بیعت گرفت (مسعودی ، ج 3، ص 102). در جنگ جمل (36) جاریه که در صف یاران علی علیه السلام و سرکردة تمیمیان بصره بود (مفید، 1374 ش ، ص 321)، نزد عایشه رفت و او را به سبب هتک ستر و حرمت خویش سرزنش کرد و خروج وی را بر امام ، بزرگ تر و گران تر از قتل عثمان شمرد و از او خواست که باز گردد (طبری ، ج 4، ص 465). چندی بعد، جاریه امام را در حرکت به سرزمین بابل همراهی کرد. گفته می شود در این سفر امام دعا کرد که خداوند آفتاب را باز گرداند تا جاریه با وی نماز عصر بگزارد ( رجوع کنید بهابوالفتوح رازی ، ج 4، ص 170). در جنگ صِفّین ، جاریة بن قدامه با لشکری 700 ، 1 تنی از مردم بصره ، از جمله از قبیلة سعد و الرِّباب ، به امام پیوست (نصربن مزاحم ، ص 205؛
طبری ، ج 5، ص 79؛
ابن ابی الحدید، ج 4، ص 27). جاریة در این نبرد، هنگام هماوردی با عبدالرحمان بن خالدبن ولید به رجز خوانی پرداخت (نصربن مزاحم ، ص 395؛
ابن ابی الحدید، ج 2، ص 222). زمانی نیز که امام قصد پیکار با خوارج را داشت ، جاریه با لشکری سه یا پنج هزار تنی ، یا افزون تر، در نُخَیله به آن حضرت پیوست (بلاذری ، ج 2، ص 260). علی علیه السلام جاریه را با پانصد تن پیشاپیش فرستاد و دو هزار تن را در پی او روانه کرد. جاریه در برابر آنان ایستاد و نصیحتشان کرد (همان ، ج 2، ص 347). پس از واقعة نهروان ، در جمادی الا´خرة سال 38 اَشْهَب بن بشیرِ (بِشرِ) قرنیِ بَجَلی با 130 یا 180 تن بر امام خروج کرد. امام ، جاریه را به مقابله با وی فرستاد. در جنگی که در جَرْجَرایا، میان واسط و بغداد، روی داد اشهب و یارانش کشته شدند (همان ، ج 2، ص 346؛
قس ابن اثیر، 1385ـ1386، ج 3، ص 371ـ372). در سال 38 معاویه ، عبداللّه بن حَضْرَمی را برای تصرف بصره فرستاد. چون اَعْیَن بن ضُبَیْعَه ، از یاران علی علیه السلام ، در مقابله با ابن حضرمی * کشته شد، امام به پیشنهاد زیاد (کارگزار خود در بصره )، جاریة بن قدامه را که به تیزبینی و سرسختی با دشمن معروف بود، با پنجاه تن از بنی تمیم ، از کوفه به بصره فرستاد. جاریه در میان اَزْدیانِ ساکن بصره سخنرانی کرد و از سخت کوشی و فرمانبرداریشان از امام و عامل او یاد کرد و نامة آن حضرت را برای شیعیان خواند. امام در این نامه به بصریان هشدار داده بود که در صورت سرکشی و مخالفت ، باید شکستی سخت تر از جَمَل را تحمل کنند. مردم بصره اطاعت کردند و جاریه به سوی جمعی از قبیلة خویش ، که عهد و بیعت خود را شکسته بودند، رفت و با آنان عتاب کرد. بیشتر آنان وی را اجابت کردند، اما برخی به درشتی پاسخش دادند. در پی آن ، جاریه با یاری زیاد و ازدیان ، با ابن حضرمی وارد جنگ شد. ابن حضرمی با هفتاد تن از یارانش به خانة سُنبُل (سَنبیل ) سعدی پناه برد. جاریه به آنان هشدار داد و آنان را به اطاعت فراخواند، اما آنان نپذیرفتند؛
از این رو، وی خانه را آتش زد و آنان را به هلاکت رساند. از آن پس جاریه را مُحَرِّق (آتش زننده ) نامیدند. زیاد در نامه ای به امام ، گزارش این ماجرا را داد. امام خبر را به آگاهی مردم رساند و جاریه و ازدیان را ستود و بصریان را نکوهش کرد (ابن کلبی ، ج 1، ص 242؛
خلیفة بن خیاط ، 1414 الف ، ص 148؛
بلاذری ، ج 2، ص 309ـ314، ج 11، ص 481؛
ثقفی ، ج 2، ص 407ـ 408،410ـ412؛
طبری ، ج 5، ص 112).

در سال 40، در ادامة حملات سرداران معاویه به قلمرو حکومت امام علی و تجاوز بُسربن اَرطاة به مکه و مدینه و غارت و کشتار در یمن ، امام ضمن سخنانی مردم را به جهاد و دفع هجوم دشمن فراخواند ( رجوع کنید به خلیفة بن خیاط ، 1414 الف ، ص 150؛
ثقفی ، ج 2، ص 624)، که با سستی مردم روبرو گشت اما جاریه اعلام کرد که با دشمن می جنگد. امام وی را به نیکدلی و نیکخواهی و شایستگی خاندان ستود و فرمود تا مجهز گردد. آنگاه وی را پس از سفارشهایی در بارة رعایت تقوا در جهاد، با لشکری برای دفع دشمن روانه کرد. جاریه شتابان به تعقیب بُسْربن ارطاة * پرداخت و شهرها را بدون توقف پشت سر گذاشت و توانست بُسْر را از یمن بیرون کند. جاریه مالی غصب نکرد و کسی را نکشت ، به جز گروهی از اهالی نَجران را که از اسلام برگشتند و نیز افرادی از عثمانیه را که بُسْر را در حَضْرَموت پذیرا گشتند و یاری نمودند. جاریه چون به جُرَش رسید، یک ماه توقف کرد. در آنجا خبر شهادت حضرت علی را شنید. پس به مکه و سپس به مدینه رفت و از مردم این شهرها به نام امام حسن علیه السلام بیعت گرفت . آنگاه راهی کوفه شد. بُسربن ارطاة نیز از طریق سَماوه به شام ، نزد معاویه ، بازگشت (بلاذری ، ج 2، ص 330؛
ثقفی ، ج 2، ص 621ـ633، 638ـ 640؛
یعقوبی ، ج 2، ص 198ـ200؛
طبری ، ج 5، ص 139ـ 140؛
کشّی ، ج 1، ص 322).

جاریه نزد امام حسن رفت و با وی بیعت کرد و شهادت امام علی را تسلیت گفت و از آن حضرت خواست که برای نبرد با دشمن (معاویه و سپاه شام ) لشکر کشی کند. امام فرمود اگر مردم همه مانند تو بودند، حرکت می کردم (مجلسی ، ج 34، ص 18). پس از صلح امام حسن با معاویه ، هنگامی که جاریه به حضور معاویه رسید، در پاسخ به سخنان تمسخرآمیز معاویه ، با شجاعت و صراحت لهجه از دوستی با علی علیه السلام یاد کرد و معاویه را پست خواند (بلاذری ، ج 4، ص 71ـ72، ج 11، ص 482؛
مفید، 1403، ص 171). گفته می شود که معاویه با بردباری از وی درگذشت و به او صدهزار درهم صله و به گفته ای نُهصد جریب اقطاع داد ( رجوع کنید به بلاذری ، ج 4، ص 106ـ 107، ج 11، ص 482).

علمای رجال ، جاریه را مدح و توثیق کرده اند (برای

نمونه رجوع کنید به عِجْلی ، ج 1، ص 99؛
ابن حِبّان ، 1393ـ1403،

ج 3، ص 60؛
ابن داوود حلّی ، ص 61). وی احادیثی از پیامبر اکرم روایت کرده است (ابن حبیب ، ص 290). گفته اند که

جاریه از پیامبر خواست تا سخنی ساده به وی تعلیم دهد و حضرت به او فرمود: «خشمگین مشو» ( رجوع کنید به حاکم نیشابوری ، ج 3، ص 615؛
ابونعیم ، 1408، ج 1، ص 490؛
قس طبرانی ، ج 2، ص 261ـ 262). اهل مدینه و بصره از جاریة بن قدامه حدیث روایت کرده اند (ابن اثیر، 1280ـ1286، ج 1، ص 263). صفدی (ج 11، ص 37) مرگ جاریه را در حدود سال 50 دانسته است اما به نوشتة ابن حبّان (1408، ص 71) وی در زمان یزیدبن معاویه (حک : 60ـ64) وفات یافته است . برخی نوادگان جاریة بن قدامه بعداً در اصفهان ( رجوع کنید به ابونعیم ، 1931ـ1934، ج 1، ص 88 ـ89) و خراسان ( رجوع کنید به بلاذری ، ج 11، ص 483) ساکن شدند.


منابع :
(1) ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، قاهره 1385ـ1387/ 1965ـ1967، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(2) ابن ابی حاتم ، کتاب الجرح و التعدیل ، حیدرآباد دکن 1371ـ1373/ 1952ـ1953، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(3) ابن اثیر، اسدالغابة فی معرفة الصحابة ، قاهره 1280ـ1286، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(4) همو، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1385ـ1386/ 1965ـ1966؛
(5) ابن حبّان ، کتاب الثقات ، حیدرآباد دکن 1393ـ1403/ 1973ـ1983، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(6) همو، مشاهیر علماءالامصار و اعلام فقهاءالاقطار ، چاپ مرزوق علی ابراهیم ، بیروت 1408/1987؛
(7) ابن حبیب ، کتاب المحبّر ، چاپ ایلزه لیشتن شتتر، حیدرآباد دکن 1361/1942، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(8) ابن داوود حلّی ، کتاب الرجال ، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم ، نجف 1392/1972، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(9) ابن کلبی ، جمهرة النسب ، ج 1، چاپ ناجی حسن ، بیروت 1407/1986؛
(10) ابن ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف من الاسماء و الکنی و الانساب ، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی ، حیدرآباد دکن 1381ـ 1406/ 1962ـ1986؛
(11) ابوالفتوح رازی ، تفسیر روح الجِنان و روح الجَنان ، چاپ ابوالحسن شعرانی و علی اکبر غفاری ، تهران 1382ـ 1387؛
(12) احمدبن عبداللّه ابونعیم ، کتاب ذکر اخبار اصبهان ، چاپ سون ددرینگ ، لیدن 1931ـ1934، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(13) همو، معرفة الصحابة ، چاپ محمد راضی بن حاج عثمان ، ریاض 1408/1988؛
(14) احمدبن اسماعیل بخاری ، کتاب التاریخ الکبیر ، ( بیروت ? 1407/ 1986 ) ؛
(15) محمدبن یحیی بلاذری ، انساب الاشراف ، چاپ محمود فردوس العظم ، دمشق 1996ـ2000؛
(16) ابراهیم بن محمد ثقفی ، الغارات ، چاپ جلال الدین محدث ارموی ، تهران 1355 ش ؛
(17) محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری ، المستدرک علی الصحیحین ، بیروت : دارالمعرفة ، ( بی تا. ) ؛
(18) خلیفة بن خیاط ، تاریخ خلیفة بن خیاط ، روایة بقی بن مخلد، چاپ سهیل زکار، بیروت 1414/1993 الف ، همو، کتاب الطبقات ، روایة موسی بن زکریا تستری ، چاپ سهیل زکار، بیروت 1414/1993 ب ؛
(19) محمدبن احمد ذهبی ، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام ، چاپ عمر عبدالسلام تدمری ، حوادث و وفیات 41ـ60 هـ ، بیروت 1409/1989؛
(20) صفدی ؛
(21) سلیمان بن احمد طبرانی ، المعجم الکبیر ، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی ، چاپ افست بیروت 1404ـ ? ـ140؛
(22) طبری ، تاریخ (بیروت )؛
(23) محمدبن حسن طوسی ، رجال الطوسی ، چاپ جواد قیومی اصفهانی ، قم 1415؛
(24) احمدبن عبداللّه عجلی ، معرفة الثقات ، چاپ عبدالعلیم عبدالعظیم بستوی ، مدینه 1405/1985؛
(25) محمدبن عمرکشّی ، اختیار معرفة الرجال ، المعروف برجال الکشی ، ( تلخیص ) محمدبن حسن طوسی ، تصحیح و تعلیق محمدباقربن محمد میرداماد، چاپ مهدی رجائی ، قم 1404؛
(26) محمدباقربن محمدتقی مجلسی ، بحارالانوار ، ج 34، چاپ محمدباقر محمودی ، تهران 1413/1992؛
(27) مسعودی ، مروج (بیروت )؛
(28) محمدبن محمد مفید، الجمل و النصرة لسّیدالعترة فی حرب البصرة ، چاپ علی میرشریفی ، قم 1374 ش ؛
(29) همو، کتاب الامالی ، چاپ حسین استادولی و علی اکبر غفاری ، قم 1403؛
(30) نصربن مزاحم ، وقعة صفّین ، چاپ عبدالسلام محمد هارون ، قاهره 1382، چاپ افست قم 1404؛
(31) یعقوبی ، تاریخ .

/ محمدرضا ناجی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4327
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست