responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4323

 

جارچی ، صاحب منصبی دیوانی و درباری در دورة صفوی و قاجار که مأمور رساندن اخبار به گوش همگان

بود. واژة ترکی «جار» به معنای ندا و آواز (استرآبادی ، ص 134؛ غیاث الدین رامپوری ؛ شاد، ذیل «جار») از دورة مغول و

ایلخانان در منابع فارسی دیده می شود (برای نمونه رجوع کنید بهشمس منشی ، ج 2، ص 16، 26، 174، 331، 333؛
عبدالرزاق سمرقندی ، ج 2، جزء 2، ص 862، جزء 3، ص 1026، 1288). پسوند ترکی «چی » نیز که بر انجام دهندة کار دلالت می کند، ظاهراً از دورة غزنویان در زبان فارسی کاربرد داشته است

(برای نمونه رجوع کنید بهبیهقی ، ص 291). به نظر می رسد واژة جارجیان / جارچیان اولین بار در منابع دورة ترکمانان قراقوینلو



(782ـ873) به کار رفته است ( رجوع کنید به طهرانی ، ج 2، ص 353؛
نیز رجوع کنید به مینورسکی ، ص 61)، اما به سبب اهمیت خبررسانی ،

وجود چنین افرادی در همة دوره ها و حکومتها ضروری

بوده است . در ایران پیش از اسلام ، گاه «بِیَسپان » ( یادگار

زریران ، ص 51) و «سیه پوش » (اسدی طوسی ، ص 205، 208، 226) و گاه شخصی از سوی «خرم باش » (مسعودی ، ج 1، ص 288؛
قس کریستن سن ، ص 404) عهده دار برخی وظایف جارچی بود.

در متون عربی ، متصدی امرِ خبررسانی ، «منادی » خوانده شده است . پیامبر اکرم و خلفا و امرای مسلمان ، هریک منادیانی داشتند (برای نمونه رجوع کنید به دینوری ، ص 145، 165، 171، 213، 240؛
طبری ، ج 2، ص 632، ج 5، ص 159، ج 6، ص 311؛
کتانی ، ج 1، ص 290ـ291). در اواسط قرن نهم در مصر، علاوه بر منادیان ، کسانی به نام «منادی البحر»، ظاهراً مأمور رساندن اخبار کم و زیاد شدن آب رودخانة نیل به مردم بودند ( رجوع کنید بهابن تَغْری بردی ، ج 15، ص 425).

جارچی در ایران در دورة صفوی به صورت مقامی دیوانی و درباری درآمد. در منابع این دوره به حضور جارچیان و رئیس آنان ، جارچی باشی ، در حوادث سیاسی و اجتماعی اشاره شده است (برای نمونه رجوع کنید به اسکندر منشی ، ج 1، ص 197، 338، 340، ج 2، ص 749؛
کمپفر، ص 107). مسائل مهمی از قبیل سازمان و تشکیلات و شمار جارچیان ، میزان حقوق و مقرری و نحوة گزینش آنان ، برای ما ناشناخته است . بر اساس برخی شواهد، جارچیانی که در دربار و دیوان خدمت می کردند، زیرنظر ایشیک آقاسی باشی بودند و انعام و مواجب خود را از وی می گرفتند ( رجوع کنید به میرزاسمیعا، ص 8؛
نصیری ، ص 17) و آنان که در سپاه خدمت می کردند، زیرنظر تفنگچی آقاسی یا وزیر توپخانه بودند ( رجوع کنید به میرزاسمیعا، ص 9، 40).

وظایف جارچیان در این دوره چنین بود: فراخوان سپاهیان از شهرها و مناطق گوناگون برای حضور در جنگ و رساندن اخبار جنگ به گوش مردم یا سلطان به هنگام دوری وی از معرکه (اَفوشْته یی ، ص 288؛
جُنابدی ، ص 653، 788؛
دلاواله ، ص 297ـ 298)؛
اعلامِ خبرِ عفو عمومی یا مجازات مردمِ مناطق مفتوحه (جنابدی ، ص 662؛
اسکندر منشی ، ج 1، ص 197، 340)؛
قرق کردن مسیر عبور شاه و حرم او در شهر و درخواست از مردم برای حضور یا عدم حضور در مسیر (اولئاریوس ، ص 217؛
نصیری ، ص 94؛
هنرفر، ص 137)؛
اعلام خبر مرگ اشخاص معروف و معتبر (جملی کارِری ، ص 27)؛
اعلام قیمت کالاها پس از آنکه دولت آنها را تعیین می کرد (همانجا؛
کمپفر، ص 154، 156) و پخش هر خبر دیگری که دانستن آن برای عموم لازم شمرده می شد. برخی از جارچیان ممکن بود از طرف سلطان به سفارت یا مأموریتهای مهمی از قبیل تحقیق در احوال سپاه دشمن ( رجوع کنید به جاسوس * ) فرستاده شوند (برای نمونه رجوع کنید بهمَشیزی ، ص 321ـ322؛
حسینی استرآبادی ، ص 188). در این دوره برخی جارچی باشیها اعتبار و اهمیت فراوانی یافتند، چنانکه وظیفة مهمی در امور سیاسی و اجتماعی ایفا کردند ( رجوع کنید به جنابدی ، ص 724؛
اسکندر منشی ، ج 1، ص 338) حتی گاهی از چنان ثروتی برخوردار می شدند که اقدام به ساختن بناهای عام المنفعه می کردند (برای نمونه رجوع کنید بههنرفر، ص 137). جارچی لباس ویژه ای بر تن می کرد ( رجوع کنید بهجملی کارِری ، ص 27؛
رستم الحکما، ص 100) و اخبار را اغلب همراه با نواختن طبل و دهل و بوق و کرنا می رساند ( رجوع کنید به«جارچی »، ص 12؛
هنرفر، همانجا). در منابع دورة صفوی همچنین به مناصبی از قبیل جارچیان توپخانه ، جارچیان جزایری انداز و جارچیان کشیک اشاره شده که به ترتیب تحت نظارت توپچی باشی ، تفنگچی آقاسی وایشیک آقاسی ، کار می کردند ( رجوع کنید به انصاری مستوفی الممالک ، ص 51؛
میرزاسمیعا، ص 13، 38ـ39؛
نصیری ، ص 17). این افراد خدمة جزء و نیز گروههای سربازانی بودند که تحت فرمان صاحب منصبان مذکور به خدمت اشتغال داشتند و کارشان نیز با خبررسانی بی ارتباط نبود ( رجوع کنید به مشیزی ، ص 627؛
مینورسکی ، ص 61). در فاصلة میان دورة صفوی و قاجار نیز به منصب جارچی باشی ( رجوع کنید بهمروی ، ج 3، ص 1178ـ1179) و حضور تعداد فراوانی جارچی در میان سپاهیان اشاره شده است (برای نمونه رجوع کنید به همان ، ج 1، ص 118، 137، 144، 265، ج 2، ص 448، 565، 762، ج 3، ص 1002؛
غفاری کاشانی ، ص 161، 210، 267، 652، 682).

منصب جارچی باشی در دورة قاجار بار دیگر از مناصب مهم درباری گردید و صاحب آن اغلب در سفرهای پادشاهان و نیز استقبال از مهمانان خارجی حضور داشت (برای نمونه رجوع کنید بهسفرنامة بخارا ، ص 69؛
ناصرالدین قاجار، ص 2؛
صدیق الممالک ، ص 125ـ126؛
قائم مقامی ، ص 264). جارچیان نیز در امر خبررسانی در زمینه های مختلف فعال بودند. اعتمادالسلطنه (ص 388) شمار «نایبان جارچی خانة مبارکه » و جارچیان دربار ناصرالدین شاه را سی تن ذکر کرده است . در این دوره نیز مسائلی از قبیل تشکیلات و میزان حقوق و مقرری و نحوة گزینش جارچیان ناشناخته است . به نوشتة عبداللّه مستوفی (ج 1، ص 382، 413)، منصب جارچی باشی تا سالهای آخر حکومت قاجار وجود داشت ولی با انتشار اولین روزنامة فارسی در دورة محمدشاه (حک : 1250ـ1264) و تغییر شیوة خبررسانی ، این منصب به تدریج اهمیت خود را از دست داد («نخستین روزنامة فارسی چاپی در ایران »، ص 49؛
مستوفی ، ج 1، ص 413). در دورة قاجار به کارگران برخی دکانها و نیز کسانی که در قهوه خانه با صدای بلند چای و قلیان و غیره برای مشتریان سفارش می دادند، جارچی می گفتند (شهری باف ، ج 4، ص 495، 498ـ499). این منصب در حکومت عثمانی نیز وجود داشت (برای نمونه رجوع کنید به هامر ـ پورگشتال ، ج 3، ص 88، 226، 232، ج 4، ص 240؛
ترجمة فارسی ، ج 2، ص 1020، 1138، 1143، ج 3، ص 1610). در هند دورة اسلامی ، «امیرتوزک » و «دیوان عرض » بخشی از وظایف جارچی را انجام می دادند ( رجوع کنید بهحسنی ، ص 331).

جارچیان در کار خبررسانی ، از یاری گروهی به نام «تواچیان » نیز برخوردار بودند، حتی استرآبادی (ص 109) تواچی را معادل جارچی دانسته است اما به نظر می رسد بر خلاف جارچی ، که دارای وظایفی متنوع و عام بود، وظیفة تواچیان در امور نظامی خلاصه می شد. در منابع ، وظایفی از قبیل رساندن فرمانهای پادشاه یا فرمانده به سپاهیان ، فراخوان لشکر از سرزمینهای گوناگون برای گردآمدن در مکانی خاص ، تعیین محل استقرار سپاه و نیز محل قرارگرفتن هریک از سپاهیان به هنگام نبرد، صف آرایی لشکر و سان دیدن از آن ، به تواچیان نسبت داده شده است (برای نمونه رجوع کنید به عبدالرزاق سمرقندی ، ج 2، جزء 2، ص 862، جزء 3، ص 1254، 1258، 1288؛
طهرانی ، ج 2، ص 364ـ 365؛
بابر، ج 1، ص 407، 516، 524؛
خواندمیر، ج 3، ص 605، ج 4، ص 486؛
شاه حسین بن غیاث الدین محمد، ص 319؛
نصیری ، ص 33ـ 34). عبدالرزاق سمرقندی (ج 2، جزء 2، ص 700) در ذکر حوادث سال 841، از دیوان تواچی نام برده و ابوبکر طهرانی (ج 2، ص 426) از دیوان امارتِ تواجیان یاد کرده است .


منابع :
(1) ابن تغری بردی ، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة ، ?( 1383 ) ـ1392/ ?( 1963 ) ـ1972؛
(2) محمدمهدی بن محمد نصیر استرآبادی ، سنگلاخ : فرهنگ ترکی به فارسی از سدة دوازدهم هجری ، چاپ روشن خیاوی ، تهران 1374 ش ؛
(3) علی بن احمد اسدی طوسی ، گرشاسب نامه ، چاپ حبیب یغمائی ، تهران 1354 ش ؛
(4) اسکندرمنشی ؛
(5) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه ، المآثر و الا´ثار ، در چهل سال تاریخ ایران ، چاپ ایرج افشار، ج 1، تهران : اساطیر، 1363 ش ؛
(6) محمودبن هدایت اللّه افوشته یی ، نقاوة الا´ثار فی ذکر الاخیار: در تاریخ صفویه ، چاپ احسان اشراقی ، تهران 1373 ش ؛
(7) محمد رفیع انصاری مستوفی الممالک ، دستور الملوک ، چاپ محمدتقی دانش پژوه ، ( تهران 1348 ش ) ؛
(8) آدام اولئاریوس ، سفرنامة آدام الئاریوس : بخش ایران ، ترجمة احمد بهپور، تهران 1363 ش ؛
(9) بابر، امپراتورهند، بابرنامه ، چاپ مانو ایزی نینک ، کیوتو 1995ـ1996؛
(10) بیهقی ؛
(11) حسین پرتو بیضایی ، « تاریخ کلام الملوک : مسکوکات تاریخی ، بعضی از حالات کریمخان زند»، یادگار ، سال 2، ش 7 (اسفند 1324)؛
(12) «جارچی »، رادیو ایران ، ش 88 (اسفند 1342)؛
(13) جووانی فرانچسکو جملی کارری ، سفرنامة کارری ، ترجمة عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ ، ( تبریز ) 1348 ش ؛
(14) میرزا بیگ بن حسن جنابدی ، روضة الصفویه ، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران 1378 ش ؛
(15) عبدالحی حسنی ، الهند فی العهد الاسلامی ، چاپ عبدالعلی حسنی و ابوالحسن علی حسنی ندوی ، حیدرآباد دکن 1392/1972؛
(16) حسن بن مرتضی حسینی استرآبادی ، تاریخ سلطانی : از شیخ صفی تا شاه صفی ، چاپ احسان اشراقی ، تهران 1366 ش ؛
(17) خواندمیر؛
(18) پیترو دلاواله ، سفرنامة پیترو دلاواله : قسمت مربوط به ایران ، ترجمة شعاع الدین شفا، تهران 1348 ش ؛
(19) احمدبن داوود دینوری ، الاخبار الطوال ، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره 1960، چاپ افست قم 1368 ش ؛
(20) محمدهاشم رستم الحکما، رستم التواریخ ، چاپ محمد مشیری ، تهران 1348 ش ؛
(21) سفرنامة بخارا: عصر محمدشاه قاجار ، چاپ حسین زمانی ، تهران : پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ، 1373 ش ؛
(22) محمد پادشاه بن غلام محیی الدین شاد، آنندراج : فرهنگ جامع فارسی ، چاپ محمد دبیر سیاقی ، تهران 1363 ش ؛
(23) شاه حسین بن غیاث الدین محمد، احیاءالملوک ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1344 ش ؛
(24) محمدبن هندوشاه شمس منشی ، دستور الکاتب فی تعیین المراتب ، چاپ عبدالکریم علیزاده ، مسکو 1964ـ1976؛
(25) جعفر شهری باف ، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم ، تهران 1367ـ 1368 ش ؛
(26) ابراهیم بن اسداللّه صدیق الممالک ، منتخب التواریخ ، تهران 1366 ش ؛
(27) طبری ، تاریخ (بیروت )؛
(28) ابوبکر طهرانی ، کتاب دیار بکریه ، چاپ نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا 1962ـ1964؛
(29) عبدالرزاق سمرقندی ، مطلع سعدین و مجمع بحرین ، ج 2، چاپ محمد شفیع ، لاهور 1365ـ 1368؛
(30) ابوالحسن غفاری کاشانی ، گلشن مراد ، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران 1369 ش ؛
محمدبن

(31) جلال الدین غیاث الدین رامپوری ، غیاث اللغات ، چاپ منصور ثروت ، تهران 1375 ش ؛
(32) جهانگیر قائم مقامی ، یکصد و پنجاه سند تاریخی : از جلایریان تا پهلوی ، تهران 1348 ش ؛
(33) محمد عبدالحی بن عبدالکبیر کتانی ، نظام الحکومة النبویة المسمی التراتیب الاداریة ، بیروت : دارالکتاب العربی ، ( بی تا. ) ؛
(34) انگلبرت کمپفر، سفرنامة کمپفر ، ترجمة کیکاوس جهانداری ، تهران 1360 ش ؛
(35) محمدکاظم مروی ، عالم آرای نادری ، چاپ محمد امین ریاحی ، تهران 1364 ش ؛
(36) عبداللّه مستوفی ، شرح زندگانی من ، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دورة قاجاریه ، تهران 1377 ش ؛
(37) مسعودی ، مروج (بیروت )؛
(38) میرمحمد سعیدبن علی مشیزی ، تذکرة صفویه کرمان ، چاپ محمدابراهیم باستانی پاریزی ، تهران 1369 ش ؛
(39) میرزا سمیعا، تذکرة الملوک ، چاپ محمد دبیر سیاقی ، تهران 1378 ش ؛
(40) ولادیمیر فئودوروویچ مینورسکی ، سازمان اداری حکومت صفوی ، یا، تحقیقات و حواشی و تعلیقات اسناد مینورسکی بر تذکرة الملوک ، ترجمة مسعود رجب نیا، در میرزا سمیعا، تذکرة الملوک ، تهران 1378 ش ؛
(41) ناصرالدین قاجار، شاه ایران ، روزنامة سفر گیلان ، چاپ منوچهر ستوده ، ( تهران ) 1367 ش ؛
(42) «نخستین روزنامة فارسی چاپی در ایران »، یادگار ، سال 1، ش 3 (آبان 1323)؛
(43) علی نقی نصیری ، القاب و مواجب دورة سلاطین صفویه ، چاپ یوسف رحیم لو، مشهد 1372 ش ؛
یوزف فون هامر ـ پورگشتال ، تاریخ

(44) امپراطوری عثمانی ، ترجمة میرزا زکی علی آبادی ، چاپ جمشید کیان فر، تهران 1367ـ1369 ش ؛
(45) لطف اللّه هنرفر، آشنایی با شهر تاریخی اصفهان ، اصفهان 1373 ش ؛
(46) یادگار زریران ، متن پهلوی با ترجمة فارسی و آوانویسی لاتین و سنجش آن با شاهنامه از یحیی ماهیار نوابی ، تهران : اساطیر، 1374 ش ؛


(47) Arthur Emanuel Christensen, L , Iran sous les Sassanides , Osnabrدck1971;
48- Joseph von Hammer-Purgstall, Geschichte des osmanischen Reiches , Graz 1963.

/ محسن معصومی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4323
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست