responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4280

 

ثنایی مشهدی ، خواجه حسین ، قصیده سرای قرن دهم ، متخلص به ثنایی (قس بلیانی ، ص 126 پ که آن را ثباتی آورده است ). وی در مشهد به دنیا آمد (فخرالزمانی ، ص 198؛ گوپاموی ، ص 133)، ولی امین احمد رازی (ج 2، ص 794) نام او را جزو شاعران نیشابور آورده است (خلیل ، ج 1، ص 152). نام پدرش غیاث الدین علی (فخرالزمانی ، همانجا) یا عنایت (آذر بیگدلی ، ص 88) ضبط شده که ظاهراً تصحیف شدة غیاث است . پدرش بزاز بود (فخرالزمانی ؛ آذر بیگدلی ، همانجاها). از زندگی ثنایی اطلاعی در دست نیست ، همین قدر می دانیم که در جوانی شعر نمی گفت ولی بعدها بر اثر دیدن رؤیایی به شاعری روی آورد (فخرالزمانی ، ص 198ـ199). در همان ابتدای شاعری مشهور شد و تحت حمایتِ حاکم مشهد، سلطان ابراهیم میرزا صفوی متخلص به جاهی ، قرار گرفت (اسکندرمنشی ، ج 1، ص 181ـ182؛ خلیل ، همانجا) و چند قصیده و یک ساقی نامه در مدح او سرود و به او تقدیم کرد ( رجوع کنید به ثنایی مشهدی ، ص 11ـ14،68ـ70،156ـ157). گاه سلطان مطلعها و قصیده هایی به او پیشنهاد می کرد تا وی از آنها استقبال کند (فخرالزمانی ، ص 201ـ203). وی در دربار سلطان ابراهیم با میرزا احمد ولی دشت بیاضی و میرزا قلی مِیْلی هروی (متوفی 983)، شاعران دربار، مباحثه و محاجه داشت (خلیل ، همانجا).

ثنایی سالها، در سفر و حضر، ملازم سلطان ابراهیم بود. پس

از کشته شدن او در 984، برای پیوستن به دربار شاه اسماعیل ثانی (حک : 984ـ 985) به قزوین رفت و قصیده ای در تهنیت جلوس او سرود ( رجوع کنید به ثنایی مشهدی ، ص 6ـ 18)، لیکن شاه اسماعیل ، به تصور اینکه شاعر این قصیده را برای سلطان ابراهیم سروده بوده است ، بر او خشم گرفت و ثنایی از ترس به هند گریخت (فخرالزمانی ، ص 204ـ205 ؛ بداؤنی ، ج 3، ص 144؛ انصاری کازرونی ، ص 40). علی ابراهیم خلیل در تذکرة صحف ابراهیم (همانجا) این نکته را نادیده گرفته و گفته است که وی به سبب زیاده طلبی به هند رفت .

ثنایی در هند به دربار جلال الدین اکبر (حک : 963ـ1014) راه یافت (فخرالزمانی ، ص 205؛ عبدالرشید، ص 105) و در قصایدی او را ستود ( رجوع کنید به ثنایی مشهدی ، ص 79) ولی حکیم دربارِ جلال الدین اکبر، ابوالفتح مسیح الدین گیلانی ، که پیشرفت شاعران دربار منوط به حمایت او بود، از وی حمایت نکرد و ثنایی در قصیده ای رنجیدگی اش را بیان نمود (گوپاموی ، ص 133؛ نیز رجوع کنید به ثنایی مشهدی ، ص 35). به روایتی دیگر، ثنایی در هند کارش رونق یافت و تحت حمایت مسیح الدین گیلانی قرار گرفت ، چنانکه گیلانی را مدح کرده است (ثنایی مشهدی ، ص 39ـ41، 63ـ 68؛ خلیل ، همانجا). ثنایی ، همچنین در هند در شمار ستایشگران میرزا عبدالرحیم * خان خانان ، سپهسالار هندی (متوفی 1036)، در آمد ( رجوع کنید به ثنایی مشهدی ، ص 92ـ93) و پاداش و انعام فراوان گرفت . وی در آنجا با عرفی شیرازی * و شیخ فیضی دکنی * مناظره داشت (خلیل ، همانجا).

ثنایی در 995 (فخرالزمانی ، همانجا) یا 996 (خلیل ، ج 1، ص 153) در لاهور وفات کرد و در همانجا به خاک سپرده شد. پس از چندی خواهرزاده اش ، میرمحمدباقرطوسی متخلص به باقر، استخوانهای او را به آستان متبرک امام رضا علیه السلام منتقل کرد. نظیری نیشابوری (متوفی 1022) ترکیب بندی در رثای او سروده است ( رجوع کنید به ص 479ـ483).

آوردن الفاظ غریب و معانی دقیق ، ثنایی را از شاعران هم دوره اش متمایز کرده است (اوحدی بلیانی ، گ 126 پ ؛ انصاری کازرونی ، همانجا). بیشتر اشعار او به شرح و تفسیر احتیاج دارد (صادقی افشار، ص 149)، شاید از همین روست که برخی اشعارش را بی معنا تلقی کرده اند (همانجا؛ اسکندر منشی ، ج 1، ص 182؛ آذر بیگدلی ، ص 88).

به نظر برخی ، ثنایی معلومات گسترده ای نداشته است ؛ از این رو، در اشعارش معانی بلند، همچون توحید و موعظه و معارف و نصیحت ، وجود ندارد. بر اشعار او نوعی عامیگری حاکم است (بداؤنی ، ج 3، ص 144؛نفیسی ، ج 1، ص 416). لفظ و معنی در شعرش برابر نیست و معانی بلند را در قالب الفاظ سست آورده است (صادقی افشار، همانجا؛ بداؤنی ، ج 3، ص 145؛ فخرالزمانی ، ص 314). ثنایی در سبک شعر زمان خود نوآوریهایی داشته است و این نکته از جملاتی چون «از رسوم شاعران خود را بر کنار کشیده » (امین احمد رازی ، ج 2، ص 794) و «طرزش آمیزش بین طرز قدما و متأخرین بود» (خلیل ، ج 1، ص 152) استنباط می شود.اشعارش در ایران و هند، حتی پیش از سفرش به هند، مشهور بود؛ در مجالس شعرش را به تبرک می خواندند و همه به استادی او اقرار داشتند (بداؤنی ، ج 3، ص 144؛ انصاری کازرونی ، ص 40).

از ثنایی آثاری بر جا مانده است از جمله دیوان او مشتمل بر قصایدی در مدح امام رضا علیه السلام ( رجوع کنید به ثنایی مشهدی ، ص 79ـ 81 ، 137ـ 138) و امام علی علیه السلام ( رجوع کنید به همان ، ص 99ـ100). در بیشتر قصایدش که مردّف است ، بیش از دیگر اشعارش آرایه های ادبی ، از جمله تشبیه و تلمیح ، دیده می شود (انصاری کازرونی ، همانجا) اما غزلهایش خالی از نوآوری است ؛ اثر دیگر او مثنوی باغ ارم یا سداسکندر ، داستان ناتمام لشکرکشی اسکندر تا ماجرای کشته شدن داراست و در بحر متقارب مثمن محذوف سروده شده است و تنها شباهتش با اسکندرنامة نظامی ، آوردن ساقی نامه های دو یا سه بیتی در پایان هر داستان است (برای نمونه رجوع کنید به ثنایی مشهدی ، ص 251، 263، 355 و جاهای دیگر)؛ اثر دیگرش ساقی نامه نیز در

همان بحر سروده شده و در اواسط آن به مدح حضرت علی علیه السلام ( رجوع کنید به همان ، ص 314ـ316) و در پایان به مدح ابراهیم میرزا پرداخته که بیت پایانی آن دارای صنعت حسنِ طلب است ( رجوع کنید به ص 316ـ 318). نسخه ای از دیوانش ، به شمارة 5024، در کتابخانة ملی ملک ، در بر دارندة همة آثار اوست . نسخه ای دیگر از دیوانش ، شامل قصاید و غزلیات و رباعیات ، به شمارة 927 ، 7، در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران موجود است که در سدة یازدهم و دوازدهم به خط نستعلیق کتابت شده ، ولی ساقی نامه و اسکندرنامه در آن نیست .

از آثار ثنایی نسخه های خطی بسیاری در کتابخانه های جهان موجود است (برای دیوان ثنایی رجوع کنید به منزوی ، ج 3، ص 2263؛ همچنین برای نسخه های ساقی نامه رجوع کنید به همان ، ج 4، ص 2864ـ 2865 و برای نسخه های اسکندرنامه رجوع کنید به همان ، ج 4، ص 2632ـ2633).


منابع :
(1) لطفعلی بن آقاخان آذربیگدلی ، آتشکدة آذر ، چاپ جعفرشهیدی ، چاپ افست تهران 1337 ش ؛
(2) کارل هرمان اته ، تاریخ ادبیات فارسی ، ترجمه با حواشی رضازاده شفق ، تهران 1351 ش ؛
(3) اسکندرمنشی ؛
(4) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه ، مطلع الشمس ، چاپ سنگی تهران 1301ـ1303، چاپ تیمور برهان لیمودهی ، چاپ افست تهران 1362ـ1363 ش ؛
(5) امین احمدرازی ، تذکرة هفت اقلیم ، چاپ محمدرضا طاهری (حسرت )، تهران 1378 ش ؛
ابوالقاسم بن ابی حامد انصاری

(6) کازرونی ، مرقوم پنجم کتاب سلّم السّموات : در شرح احوال شعرا و چکامه سرایان و دانشمندان ، چاپ یحیی قریب ، تهران 1340 ش ؛
(7) تقی الدین محمدبن محمد اوحدی بلیانی ، عرفات العاشقین ، نسخة عکسی از نسخة خطی موجود در کتابخانة ملک ، ش 5324؛
(8) عبدالقادربن ملوک شاه بداؤنی ، منتخب التواریخ ، تصحیح احمدعلی صاحب ، چاپ توفیق ه . سبحانی ، تهران 1379ـ1380 ش ؛
(9) حسین بن محمد ثنایی مشهدی ، دیوان ، نسخة خطی کتابخانة ملی ملک ، ش 5024؛
(10) علی ابراهیم خلیل ، تذکرة صحف ابراهیم ، نسخة عکسی موجود در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ش 2974؛
(11) صادق صادقی افشار، تذکرة مجمع الخواص ، ترجمة عبدالرسول خیامپور، تبریز 1327 ش ؛
(12) عبدالرشید، تذکرة شعرای پنجاب ، لاهور 1981؛
(13) عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی ، تذکرة میخانه ، چاپ احمد گلچین معانی ، تهران 1362 ش ؛
(14) محمد قدرت اللّه گوپاموی ، کتاب تذکرة نتائج الافکار ، بمبئی 1336 ش ؛
(15) منزوی ؛
(16) محمدحسین نظیری ، دیوان ، چاپ محمدرضا طاهری (حسرت )، تهران 1379 ش ؛
(17) سعید نفیسی ، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری ، تهران 1363 ش .

/ رقیه رسولی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4280
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست