responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4273

 

ثمره ، رسالة کوچکی شامل حدود یکصد جملة کوتاه در بارة احکام نجوم و تأثیر آن در شئون گوناگون زندگی ، منتسب به بطلمیوس * ، که مترجمان دورة اسلامی ، در جریان نهضت ترجمه آن را از یونانی به عربی ترجمه کردند.

علاوه بر متن عربی ثمره و چند شرح آن به فارسی و عربی ، متنهایی به یونانی ، سریانی و لاتینی نیز از آن به جای مانده است . رایج ترین نام این کتاب در عربی و فارسی ، ثمره یا کتاب الثمرة ، عیناً برگردان عنوان یونانی آن : (Karpئs) ئµ     به معنای میوه است . در عین حال ، در شرح و ترجمة نصیرالدین طوسی از این رساله (ص 79) از آن به نام المائة الکلمة (یکصد کلمه / گفتار) و با اسم رومی (کذا؛ در واقع یونانی ) «آنْطرومِطا» یا «آنطوریطا» نیز یاد شده است (نیز رجوع کنید به دانش پژوه ، ص 856). به نوشتة بلوشه (ج 2، ص 51 ـ52)، این عنوان ، صورت نادرستی از دو واژة

` کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء ، چاپ لیپرت ، لای `پزیگ 1903؛ احمدبن

یونانی (hekaton reta)  t  p  o  a   به معنای «صد کلمه » است . عنوان ترجمة لاتینی این کتاب ، یعنی Centiloquium ، نیز ناظر به همین معنی است (اولمان ، ص 283).

مفصّل ترین گزارش در بارة چگونگی ترجمة این کتاب به



عربی ، در رسالة احکام نجومِ ابوریحان بیرونی ، به نام مقالة

فی سَیر سَهْمَیِالسَّعادة ، آمده که او در آن از سه ترجمة کتاب

ثمره یاد کرده است : دو ترجمة عربی از یونانی ، یکی ترجمة مترجمی ناشناس برای خالدبن یزید اموی (متوفی 85) و دیگری از حنین بن اسحاق * ، مترجم مشهور قرن دوم و سوم ؛

و ترجمة عمربن فَرُّخان ( رجوع کنید بهطبری * ، ابوفحص )، ستاره شناس قرن سوم از فارسی (کذا؛ در واقع ، پهلوی ) به عربی (به نقل سزگین ، ج 7، ص 42). ابوریحان بیرونی (به نقل سزگین ، همانجا) نوشته که برای نگارش مقالة فی سیر سهمی السّعادة از هر سه ترجمه استفاده کرده است ، اما معلوم نیست ترجمة عربی ثمره که امروز به دست ما رسیده کدامیک از آنهاست (برای آگاهی از نسخ خطی ترجمة موجود رجوع کنید به سزگین ، ج 7، ص 44ـ 45). از ثمره ترجمه ای به سریانی نیز وجود دارد که احتمالاً هنگام ترجمة این کتاب به عربی ، مترجمان دورة اسلامی از آن استفاده کرده اند (همان ، ج 7، ص 42؛ برای آگاهی بیشتر در بارة این ترجمه رجوع کنید بهنو ، ص 197ـ202). در کهن ترین منابع کتاب شناسی دورة اسلامی (از جمله ابن ندیم ، ص 328)، ثمره را کتابی از بطلمیوس دانسته اند، بدون آنکه نام مترجمِ آن

را ذکر کنند.

شرحی که قِفطی (ص 98)، با استفاده از نوشتة ابن ندیم (همانجا)، در بارة کتاب الاربعة بطلمیوس (کتاب احکام نجوم بطلمیوس که بسیاری ، ثمره را خلاصة آن می دانند رجوع کنید بهادامة مقاله ) و بدون اشاره به نام کتاب الاربعة داده است ، به قرینة ذکر نام سوری (= سورس ، کسی که بنا بر منابع اسلامی ثمره برای او نوشته شده است ) باعث شده تا گروهی (مثلاً رجوع کنید به نصیرالدین طوسی ، پیشگفتار اخوان زنجانی ، ص هفده ) ابراهیم بن صَلْت را نیز مترجم ثمره بدانند، در حالی که شرح قفطی معطوف به کتاب الاربعة است نه ثمره .

بر اساس آنچه در نخستین سطور ترجمة عربی کتاب ثمره (گ 1 پ ) ذکر شده و به سایر شرحها و ترجمه های این کتاب (از جمله شرح و ترجمة نصیرالدین طوسی ، ص 2) نیز راه یافته است ، ثمره نوشتة بطلمیوس و خلاصة کتاب الاربعة او دانسته شده است . اما پژوهشهای تقریباً یک قرن اخیر در بارة این کتاب ، نشان می دهد که ثمره نمی تواند نوشتة بطلمیوس باشد. بسیاری از موضوعاتی که در ثمره مطرح شده است ، هیچ شباهتی با موضوعات کتاب الاربعة ندارد (سزگین ، ج 7، ص 45، به نقل از گونْدِل ؛
برای آگاهی از فهرست مختصری از جملات صدگانة ثمره رجوع کنید به حائری ، ج 10، بخش 3، ص 1310ـ1321؛
برای آگاهی از تبویب کتاب الاربعة رجوع کنید به بطلمیوس ، فهرست مندرجات ، ص 3ـ4).

از سوی دیگر، بررسی موضوعهای متفاوت تنجیمی ذکر شده در ثمره نشان می دهد که این کتاب بیش از آنکه اثری بر گرفته از آرای بطلمیوس و نگرش ارسطویی حاکم بر آثارش باشد، از آثار هِرمِسی و بر گرفته از آرا و افکار منسوب به هرمس ، فیلسوف و دانشمند مجعول ، است . تلقی ویژة هرمسیان از عقل (برای این تلقی رجوع کنید به جابری ، ج 1، ص 186ـ219) منشأ تفاوت نگرش آنان با ارسطوییان ، در بارة مسائل سه گانة خدا و انسان و طبیعت بوده است ( رجوع کنید به هرمس * ). بین محتوای ثمره و آنچه از قول هرمس در بسیاری از مهم ترین کتابهای احکام نجوم نقل شده است (برای نمونه رجوع کنید به ابن هِبَنْتا، ج 1، ص 208، 214، ج 2، ص 173، 175 که مطالب او بسیار شبیه آرای ذکر شده در ثمره است ) شباهتهای بسیاری وجود دارد. همچنین بسیاری از این آرای هرمسی در مجموعه رسائل اخوان الصفا نیز آمده که با مطالب ثمره کاملاً تطبیق دارد، از جمله جملة 53 ثمره (گ 7 ر) در بارة موقعیت طالع بروج و ارتباط آن با نطفه (جنین )، که در بارة آن در رسائل اخوان الصفاء (ج 2، ص 417ـ443) مفصّل بحث شده است و به سبب تطبیق نداشتن این جمله از ثمره با آرای بطلمیوس ، نصیرالدین طوسی (ص 48ـ49) هنگام شرح این جمله ، از آرای هرمس در این باره سخن گفته و از او یاد کرده است . به نوشتة روسکا (ص 168) آرای هرمس قبل از ظهور اسلام به پهلوی ترجمه شده بوده و در احکام نجوم ایران ساسانی نیز تأثیر گذاشته است . این امر علاوه بر اینکه نشان دهندة قدمت آرای هرمسی در جوامع اسلامی است ، مؤید نظر ابوریحان بیرونی در بارة وجود ترجمة پهلوی این کتاب ، که منشأ ترجمة عربی آن شده ، نیز می باشد. همچنین در جُنگی خطی در اسپانیا، بلافاصله پس از ترجمة لاتینی ثمرة منتسب به بطلمیوس (در بارة ترجمه های لاتینی ثمره رجوع کنید به ادامة مقاله )، ترجمة لاتینی کتابی به همین نام منسوب به هرمس وجود دارد ( رجوع کنید به مییاس بییکروسا ، ص 155). موضوعهای مختلفِ ثمره ، بدون ترتیب خاص ، و فقط بر اساس پنج اصل کلی احکام نجوم (برای آگاهی از این اصول رجوع کنید بهابوریحان بیرونی ، ص 507 ـ511، پانویس 8) بیان شده اند. از میان جمله های مختلف کتاب ، فقط از جملة یکم تا شانزدهم در قالبی کلی به طرح مسائل اساسی احکام نجوم پرداخته است . سایر جملات بدون نظمی خاص ذکر شده اند، به طوری که نمی توان کتاب را به بخشهای خاصی تقسیم نمود. از جمله موضوعات کتاب ، حوادث جَوّ (جملة 37)، احکام موالید (جمله های 47، 53 تا 55)، خسوف

و کسوف (جمله 26)، مطالع بروج (جمله های 17 تا 20 و





46 تا 51)، خوردن داروهای مسهل (جمله های 21 و 23) و

عملهای جراحی (جمله های 22 و 24) است ( رجوع کنید به کتاب ثمره ، گ 1 رـ11 پ ؛
برای بخش بندی مورد دیگری از این جمله ها رجوع کنید بهپاولی ، ج 23، ص 1839).

ثمره ، به عنوان یکی از مهم ترین آثار احکام نجوم ، بسیار مورد توجه نویسندگان مختلف قرار گرفت و بسیاری از آنان در نوشته های خود از آن یاد کرده اند. از جمله مَسلَمَة بن احمد مَجْریطی ، ستاره شناس و ریاضیدان اندلسی (متوفی ح 398) در کتاب غایة الحکیم ــ که در رواج اندیشه های هرمسی در اسپانیا سهم بسیار مهمی داشت ــ جمله های مختلفی از ثمره را ذکر کرده است ( رجوع کنید به ص 323ـ324). ابوحَیّان توحیدی (قرن چهارم ) نیز در المُقابِسات (ص 276) عیناً جمله ای از ثمره را نقل کرده و محمدبن مسعود غزنوی در کفایة التعلیم فی صناعة التنجیم (تألیف 540) بیش از هر نویسندة دیگر از این کتاب مطالبی نقل کرده است (از جمله رجوع کنید به گ 21 ر ـ 22 پ ).

بر ثمره شروح متعددی نوشته شده که حاجی خلیفه (ج 1، ستون 524 ـ 525) تعدادی از آنها را معرفی کرده و سزگین (ج 7، ص 45ـ46) چهار مورد از آنها (به انضمام ترجمه و شرح نصیرالدین طوسی از آن رجوع کنید به ادامة مقاله ) را بر شمرده است . علاوه بر این ، باید از شرح ابوالعباس احمدبن یوسف بن کَمّاد، مشهور به ابن کمّاد (ستاره شناس اهل تونس ، زندگی در قرن هفتم ) یاد کرد ( رجوع کنید به اشتاین اشنایدر ، ص 212؛
کینگ ، ج 2، بخش 2، ص 653). از میان شروح ثمره ، شرح ابوجعفر احمدبن یوسف بن ابراهیم مصری (طولونی ) مشهور به ابن دایه (متوفی ح 340) از همه مشهورتر است . تقریباً تمام کسانی که از ثمره یاد کرده اند، شرح ابن دایه بر این کتاب را نیز بر شمرده اند (از جمله ابن ندیم ، ص 328؛
ابن صاعد اندلسی ، ص 228؛
یاقوت حموی ، ج 5، ص 160؛
صفدی ، ج 8 ، ص 283 که از این شرح ، با عنوان «ترجمه » یاد کرده است ). نصیرالدین طوسی در ترجمة ثمره و شرح بر آن (ص 2ـ3)، از این شرح استفاده کرده است . احمدبن یوسف تیفاشی * (متوفی 651) در کتاب ازهارالافکار فی جواهرالاحجار (ص 128) و ابومنصور سلیمان بن حسین موصلی حاسب نیز در المختار من کتب الاختیارات الفلکیة (گ 261 ر) از این شرح یاد کرده اند. به نوشتة نالینو (ص 219، پانویس 2) ابن دایه در این شرح کوشیده است تا با آوردن اضافات و تغییراتی ، عبارات دشوار کتاب اصلی را تفسیر یا پاره ای از ناسازگاریهای آن با کتاب الاربعة بطلمیوس را رفع کند (برای بررسی نکات مهم و برجستة این شرح رجوع کنید به لمی ، ص 91ـ107). از این شرح نسخ خطی متعددی باقی مانده

است (برای آگاهی از آنها رجوع کنید به سزگین ، ج 7، ص 157؛
کینگ ، ج 2، بخش 2، ص 652ـ653). نسخة خطی کهنی نیز به

خط حسین صوفی ــ فرزند عبدالرحمان صوفی ریاضیدان

و ستاره شناس مشهور قرن چهارم ــ در کتابخانة مَلِک وجود دارد (افشار و دانش پژوه ، ج 1، ص 189؛
برای نسخة خطی دیگری از این شرح در ایران رجوع کنید به حسینی اشکوری ، ج 19، ص 186ـ187).

شرح ابن دایه در قرون وسطا، بارها به لاتینی ترجمه شد. این ترجمه ها تفاوتهای بسیاری با یکدیگر دارند ( رجوع کنید به پاولی ، ج 23، ص 1839؛
برای معرفی این ترجمه ها رجوع کنید به کارمودی ، ص 16ـ17). مهم ترین این ترجمه ها به پلاتوی تیولیایی یا یوحنای اشبیلی نسبت داده شده است (مییاس بییکروسا، ص 154). انتساب این ترجمه به یوحنای اشبیلی صحیح تر به نظر می رسد، زیرا در فهرستهایی که از آثار پلاتوی تیولیایی تهیه شده است ، نام این کتاب دیده نمی شود. از ترجمة یوحنای اشبیلی در قرن ششم / دوازدهم ، نسخه های متعددی باقی مانده است ( رجوع کنید به ووستنفلد ، ص 27ـ 28؛
برای آگاهی بیشتر در بارة این ترجمه رجوع کنید به لمی ، ص 100ـ107؛
برای آگاهی در بارة سایر ترجمه های لاتینی این کتاب رجوع کنید بهمییاس بییکروسا، ص 154ـ 155؛
کارمودی ، همانجا).

شرح ابن دایه بر ثمره را کالونیموس بن کالونیموس ،

مترجم و دانشمند آلمانی ، در قرن هشتم / چهاردهم به عبری ترجمه کرد (پاولی ، همانجا). اشتاین اشنایدر (ص 212ـ213)، با استناد به مجموعه ای خطی در کتابخانة اسکوریال اسپانیا، از شرح بَتّانی بر ثمره یاد کرده ، اما این

رساله در اصل شرح بتّانی بر کتاب الاربعة بطلمیوس است که نسخه ای از شرح ابن دایه بر ثمره را نیز به همراه دارد (برای آگاهی از مشخصات این مجموعه رجوع کنید بهدرنبورگ ، ج 2، قسم 3، ص 116ـ117).

خواجه نصیرالدین طوسی ، در 663 یا 670 (استوری ، ج 2، بخش 1، ص 36؛
منزوی ، ج 4، ص 2896) ثمره را به فارسی ترجمه و شرح کرد. وی ، به گفتة خودش (ص 2ـ3)، پس از پایان کار، شروح ابن دایه و ابوالعباس احمدبن علی اصفهانی حاسب را مطالعه کرده و موارد لازم را از آنها به ترجمه و شرح خود افزوده است . در این ترجمه ، نصیرالدین طوسی ابتدا هر یک از جمله های متن را به عربی ذکر و سپس آن را ترجمه و شرح کرده است . از این کتاب نسخه های خطی متعددی





باقی مانده (برای آگاهی از آنها رجوع کنید به استوری ، ج 2، بخش 1، ص 36ـ37؛
منزوی ، ج 4، ص 2896ـ2897) و جلیل اَخَوان زنجانی در 1378 ش در تهران آن را به چاپ رسانده است . در عین حال ، مینوی (ص 232، پانویس 3)، و به نقل از او اخوان زنجانی (نصیرالدین طوسی ، پیشگفتار، ص نوزده )، بر اساس نسخه ای از آن کتاب در انگلستان ، به ترجمة ظهیرالدین محمد غزنوی از این کتاب به فارسی اشاره کرده اند ولی بر اساس گزارش ریو و کیورتون (ص 197ـ 198) از نسخة مورد نظر مینوی ، تنها شرح مذکور نصیرالدین طوسی بر ثمره ، در مجموعه ای به همراه چند نسخة دیگر در بارة نجوم آمده

است و ترجمة ظهیرالدین غزنوی در آن نیست ؛
ازاین رو، در صحت نوشتة مینوی تردید وجود دارد، اگر چه ظهیرالدین محمد غزنوی کتابی به نام نافع الثمره در شرح ثمره داشته

که باقی نمانده است (استوری ، ج 2، بخش 1، ص 46). رکن الدین محمدبن علی جرجانی (متوفی پس از 730) در مقدمة خود بر ترجمة عربیِ اوصاف الاشراف نصیرالدین طوسی (گ 117 پ ) نوشته است که ترجمه و شرح نصیرالدین طوسی از ثمره را به عربی ترجمه کرده ، اما از این ترجمه اطلاع دیگری در دست نیست .


منابع :
(1) ابن صاعد اندلسی ، التعریف بطبقات الامم : تاریخ جهانی علوم و دانشمندان تا قرن پنجم هجری ، چاپ غلامرضا جمشیدنژاد اول ، تهران 1376 ش ؛
(2) ابن ندیم ؛
(3) ابن هبنتا، المغنی فی احکام النجوم ، ج 1، چاپ عکسی از نسخة خطی کتابخانة ظاهریة دمشق ، ش 9354، ج 2، چاپ عکسی از نسخة خطی کتابخانة دولتی باواریا مونیخ ، ش 852 arab ، چاپ فؤاد سزگین ، فرانکفورت 1407/1987؛
(4) ابوحیان توحیدی ، المقابسات ، چاپ محمد توفیق حسین ، بغداد 1970، چاپ افست تهران 1366 ش ؛
(5) ابوریحان بیرونی ، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم ، چاپ جلال الدین همائی ، تهران 1362 ش ؛
(6) اخوان الصفا، رسائل اخوان الصفاء و خلان الوفاء ، بیروت 1377/1957؛
(7) ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه ، فهرست کتابهای خطی کتابخانة ملی ملک ، ج 1، تهران 1352 ش ؛
(8) احمدبن یوسف تیفاشی ، کتاب ازهار الافکار فی جواهرالاحجار ، چاپ محمدیوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی ، قاهره 1977؛
(9) محمد عابد جابری ، نقدالعقل العربی ، ج 1: تکوین العقل العربی ، بیروت 1994؛
(10) حاجی خلیفه ؛
(11) عبدالحسین حائری ، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی ، ج 10، بخش 3، تهران 1348 ش ؛
(12) احمد حسینی اشکوری ، فهرست نسخه های خطی کتابخانة عمومی حضرت آیة الله العظمی مرعشی نجفی ، قم 1354ـ1376 ش ؛
محمدتقی دانش پژوه ، فهرست کتابخانة اهدائی آقای سیدمحمد مشکوة به کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ج 3، بخش 2، تهران

(13) 1335 ش ؛
(14) صفدی ؛
(15) محمدبن مسعود غزنوی ، کفایة التعلیم فی صناعة التنجیم ، نسخة خطی کتابخانة (ش 1) مجلس شورای اسلامی ، ش 6157؛
(16) علی بن یوسف قفطی ، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار حکماء ، چاپ لیپرت ، لایپزیگ 1903؛
(17) کتاب الثمره ، ( منسوب به ) بطلمیوس ، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ش 1/1971؛
(18) دیوید ا.کینگ ، فهرس المخطوطات العلمیة المحفوظة بدارالکتب المصریة ، قاهره 1981ـ1986؛
(19) مسلمه بن احمد مجریطی ، کتاب غایة الحکیم واحق النتیجتین بالتقدیم ، چاپ هلموت ریتر، لایپزیگ و برلین 1933؛
(20) احمد منزوی ، فهرستوارة کتابهای فارسی ، تهران 1374 ش ـ ؛
(21) سلیمان بن حسین موصلی حاسب ، المختار من کتب الاختیارات الفلکیة ، نسخة خطی کتابخانة ملی ملک ، ش 3151؛
(22) مجتبی مینوی ، تاریخ و فرهنگ : «اجتماع کواکب در سال 582»، تهران 1352 ش ؛
(23) کارلو آلفونسو نالینو، علم الفلک : تاریخه عندالعرب فی القرون الوسطی ، رم 1911؛
(24) محمدبن محمد نصیرالدین طوسی ، تعریب اوصاف الاشراف ، لِرکن الدین محمدبن علی جرجانی ، نسخة خطی کتابخانة ملی جمهوری اسلامی ایران ، ش 2/2039 ع ؛
(25) همو، شرح ثمره بطلمیوس در احکام نجوم ، چاپ جلیل اخوان زنجانی ، تهران 1378 ش ؛
(26) یاقوت حموی ، معجم الادباء ، مصر 1355ـ1357/ 1936ـ 1938، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛


(27) E. Blochet, Catalogue des maPersans de la Bibliothe ©que nationale ,Paris1905-1934;
(28) Francis J.Carmody, Arabic astronomical and astrological sciences in Latin translation: a critical bibliography , Berkeley, Calif. 1956;
(29) Hartwig Derenbourg, Les manuscrits arabes de l , Escurial , vol.2, fasc. 3, Paris 1941;
(30) Richard Lemay, "Origin and success of the Kita ¦b Thamara of Abu ¦Ja ـ far Ah ¤mad ibn Yu ¦suf ibn Ibra ¦him", in Proceedings of the First Internation Symposium for the History of Arabic Science, April 5-12, 1976 , Aleppo: Institute for the History of Arabic Science, 1978;
(31) J. M. Milla ¨s Vallicrosa, Las traducciones Orientales en los manuscritos de la Biblioteca Catedral de Toledo , Madrid 1942;
(32) F. Nau, "Un fragment Syriaque de l , ouvrage astrologique de Claude Ptolإmإe institute: le livre du fruit", Rإvue de l , Orient chrإtien , vol.28 (1931-1932);
(33) August Friedrich von Pauly, Paulys Realencyclopجdie der classischen Altertumswissenschaft , ed. G. Wissowa, W. Kroll, and K. Mittelhaus, Stuttgart 1894-1970, s.v. "Kladios Ptolemaios. III . A & B. (by E. Boer);
(34) Claudius Ptolemy, Tetrabiblos , edited and translated into English by F. E. Robbins, London 1948;
C. Rieu and W. Cureton,



(35) Catalogus Codicum manuscriptorum Orientalium qui in Museo Britannico Asservantur , pt.2: Codices Arabicos amplectens , London 1852;
(36) J. Ruska, Tabula Smaragdina , Heidelberg 1962;
(37) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden 1967-1984;
(38) Moritz Steinschneider, Die arabischen غbersetzungen aus dem Griechischen, Graz 1960;
(39) Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio- bibliographical survey , vol.2, pt.1, London 1972;
(40) Manfred Ullmann, Die Natur-und Geheimwissenschaften im Islam , Leiden 1972;
(41) F. Wدstenfeld, Die غbersetzungen arabischer Werke in das lateinische seit dem XI. Jahrhundert , Gottingen 1877.

/ فرید قاسملو/



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4273
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست