ثُمالی ، عبداللّه بن قُرْط ، از صحابة پیامبر و امیر حِمْص در صدر اسلام . وی پیش از اسلام و به احتمال بسیار در سکونتگاه بنی ثُماله (واقع در حوالی یمن )، یکی از طوایف تابع قبیلة بزرگ اَزْد در عربستان ، به دنیا آمد. نسبش به ثُمالة (نام دیگرش عَوْف ) بن اَسلَم بن اَحجَر و از وی تا نصربن اَزد می رسد و از این رو او را ثُمالی اَزْدی نیز گفته اند (خلیفة بن خیاط ، ص 114، 305؛ ابن حزم ، 1982، ص 377، 473).

نام وی در عصر جاهلیت شیطان بود اما پس از اینکه مسلمان شد، پیامبر اکرم نامش را به عبداللّه تغییر داد (ابونُعَیم ، ج 3، ص 224؛ ابن عساکر، ج 32، ص 7).

مورخان و تراجم نویسان کوچک ترین اشاره ای به اوایل زندگی ثمالی نکرده اند، اما به نظر می رسد که وی در جوانی در سرزمین بنی ثماله به پرورش و نگهداری شتر مشغول بوده است ( رجوع کنید به ابن عساکر، ج 32، ص 12ـ13).

ثمالی فقط یک حدیث از رسول اکرم نقل کرده است ( رجوع کنید بهخلیفة بن خیاط ، ص 114؛ بخاری ، ج 5، جزء 3، قسم 1، ص 34ـ 35؛ ابن حزم ، 1412، ص 305). برخی از شاگردان ثمالی نیز از وی حدیث نقل کرده اند ( رجوع کنید به مِزّی ، ج 15، ص 444؛ ذهبی ، حوادث و وفیات 41ـ60 ه ، ص 260).

در عصر فتوحات اسلامی ، قبیلة عبداللّه یکی از قبایل یمنی سپاه اسلام بود و عبداللّه نیز به همراه برخی از صحابة پیامبر اکرم و سپاهیان اسلام روانة شام شد و در فتوحات روم شرکت کرد، آنگاه در دمشق و سپس در حِمْص سکنا گزید؛ از این رو، وی را از صحابیان ساکن شام شمرده اند ( رجوع کنید به ابن سعد، ج 7، ص 384، 415؛ ابونعیم ، همانجا؛ ابن عساکر، ج 32، ص 5، 8 ـ9، 13).

ثمالی در فتح دمشق (سال 14) و نبرد یَرْموک (سال 15) نیز شرکت کرد و از امرای سپاه بود (بلاذری ، ص 123، 137؛ ابن عساکر، ج 32، ص 5، 7؛ ابن اثیر، ج 3، ص 364). پس از اینکه سپاهیان اسلام در سال 15 حمص را فتح کردند، دو بار (طی سالهای 16 تا 18) از سوی ابوعبیدة بن جرّاح به حکومت حمص رسید (ابن عبدالبَرّ، ج 3، ص 978؛ مزّی ، همانجا؛ خوری ، قسم 2، ص 41، 47، 50). در مرتبة نخست ، جانشین حبیب بن مَسْلَمه ، نخستین والی حمص پس از فتح آن ، شد اما چندی بعد، برکنار و عُبَادة بن صامت انصاری والی حمص گردید. بار دوم پس از عزل عباده ، والی حمص شد و همچنان کارگزار حمص ماند تا اینکه ابوعبیدة بن جراح وفات یافت (ابن عساکر، ج 32، ص 10، 12ـ13).

ثمالی در آغاز حکومتش بر حمص جایگاهی بلند برای جلوس خود ساخت . این کار باعث خشم شدید عمربن خطاب ، خلیفة دوم شد. خلیفه فرستاده ای به حمص روانه کرد تا آن جایگاه را بسوزاند و وقتی ثمالی به مدینه آمد، خلیفه وی را سه روز در زیر آفتاب زندانی و به شدت تنبیه کرد، ولی بعد او را بخشید و به حمص باز گرداند (همان ، ج 32، ص 12).

پس از بازگشتن ثمالی ، به دلایلی که مورخان به آن اشاره نکرده اند، خلیفه مجدداً خشمگین شد و او را عزل کرد و عُبَادة بن صامت انصاری را به جای وی والی حمص گرداند. به دستور خلیفه ، ثمالی به مدینه فرستاده شد (همان ، ج 32، ص 12ـ13). این بار خلیفه پس از توبیخش او را برای یک سال به سرزمین بنی ثماله فرستاد اما پس از این مدت ، اجازه داد به مدینه و سپس به حمص باز گردد (همان ، ج 32، ص 13).

ثمالی تا اواخر عمر ساکن حمص شد. خانه اش در این شهر معروف بود. وی در همانجا صاحب فرزندانی شد و نسلی از خود به جای گذاشت (همان ، ج 32، ص 9).

ثمالی ، پس از سی سال اقامت در حمص ، بار دیگر در دورة فرمانروایی معاویة بن ابی سفیان (حک : 41ـ60) به امارت حمص گماشته شد (ابونعیم ، همانجا؛ ابن عساکر، ج 32، ص 5، 9ـ10). ظاهراً این انتصاب در سال 50 ( رجوع کنید به مزّی ، ج 15، ص 445؛ ابن عساکر، ج 32، ص 14) و به روایت صحیح تر در سال 55 ( رجوع کنید به ابن حجر عسقلانی ، 1415، ج 4، ص 438) صورت گرفته است . وی تا هنگام وفاتش در این منصب باقی ماند. او به جوانمردی و پاکدامنی و تدبیر در جنگ مشهور بود (مُغَلْطای بن قَلیج ، ج 8 ، ص 125).

بیشتر مورخان ، بدون ذکر جزئیات ، مرگ یا شهادت ثمالی را در سرزمین روم (شام ) و در سال 56 دانسته اند ( رجوع کنید به ابن عساکر، ج 32، ص 10؛ ابن اثیر، ج 3، ص 365؛ ابن حجر عسقلانی ، 1328، ج 2، ص 359).

بنا بر قول برخی از مورخان ، هنگامی که وی امیر حمص بود، شبی سواره به پاسداری از ساحل دریا مشغول شد، اما خوابش برد و رومیان در جایی که به نام برج ابن قُرْط نامیده شد، میان بانیاس و مَرَقیّه ، واقع در سرزمین شام ، او را به شهادت رساندند ( رجوع کنید بهابن عساکر، ج 32، ص 9ـ10، 14؛ مزّی ، همانجا). چند مورخ نیز اشاره کرده اند که وی در حال جهاد با دشمنان شهید شد (از جمله رجوع کنید به ابونعیم ، ج 3، ص 225؛ ابن عساکر، ج 32، ص 10). تنها خلیفة بن خیاط (ص 305) تاریخ وفات ثمالی را سال 58 ذکر کرده است .

---

منابع :
(1) ابن اثیر، اسدالغابة فی معرفة الصحابة ، قاهره 1280ـ1286، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(2) ابن حجر عسقلانی ، کتاب الاصابة فی تمییز الصحابة ، مصر 1328، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(3) همو، کتاب تهذیب التهذیب ، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت 1415/1995؛
(4) ابن حزم ، اسماءالصحابة الرواة و مالکل واحدٍمن العدد ، چاپ کسروی حسن ، بیروت 1412/1992؛
(5) همو، جمهرة انساب العرب ، چاپ عبدالسلام محمدهارون ، قاهره ( 1982 ) ؛
(6) ابن سعد (بیروت )؛
(7) ابن عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب ، چاپ علی محمد بجاوی ، بیروت 1412/1992؛
(8) ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق ، چاپ علی شیری ، بیروت 1415ـ1421/ 1995ـ2000؛
(9) احمدبن عبداللّه ابونعیم ، معرفة الصحابة ، چاپ محمدحسن اسماعیل و مسعد عبدالحمید سعدنی ، بیروت 1422/2002؛
(10) محمدبن اسماعیل بخاری ، کتاب التاریخ الکبیر ، ( بیروت ? 1407/ 1986 ) ؛
(11) بلاذری (لیدن )؛
(12) خلیفة بن خیاط ، کتاب الطبقات ، روایة موسی بن زکریا تستری ، چاپ اکرم ضیاء عمری ، بغداد ( 1967 ) ؛
(13) منیر خوری ، تاریخ حمص ، حمص 1984؛
(14) محمدبن احمد ذهبی ، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام ، چاپ عمر عبدالسلام تدمری ، حوادث و وفیات 41ـ60 ه ، بیروت 1409/1989؛
(15) یوسف بن عبدالرحمان مزّی ، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال ، چاپ بشار عواد معروف ، بیروت 1422/ 2002؛
(16) مغلطای بن قلیج ، اکمال تهذیب الکمال فی اسماء الرجال ، چاپ عادل بن محمد و اسامه بن ابراهیم ، قاهره 1422/ 2001.

/ ستار عودی /