ثُمالی ، ابوحمزه ثابت بن دینار ، مشهور به ابوحمزه ثمالی و ابن ابی صفیه ، راوی ، محدّث و مفسر امامی قرن دوم و از اصحاب امام سجاد، امام باقر، امام صادق و امام کاظم علیهم السلام . سال تولد وی دقیقاً معلوم نیست اما با توجه به اینکه از زاذان کِنْدی (متوفی 82) روایت نقل کرده است ، باید پیش از 82 به دنیا آمده باشد ( رجوع کنید به مِزّی ، ج 4، ص 358).

ابوحمزه اهل کوفه بود (عقیلی مکی ، سفر اول ، ص 172؛ نجاشی ، ص 115). آل مُهَلَّب او را از موالی خود می دانستند اما نجاشی (همانجا) این ادعا را رد کرده است . ابن بابویه (1401، ج 4، مشیخه ، ص 36) او را از قبیلة طی و تیرة بنوثُعَل دانسته و دلیل شهرت ابوحمزه را به ثمالی سکونت وی در محلة اقامت قبیلة ثُماله از تیرة اَزْد ذکر کرده است . ابوحمزه در کوفه با زیدبن علی مراوده داشته ( رجوع کنید به ابن طاووس ، ص 140) و شاهد دعوت و شهادت او در کوفه بوده است (طوسی ، 1401، ج 6، ص 37). سه فرزند ابوحمزه ، یعنی حمزه و نوح و منصور، نیز در قیام زیدبن علی کشته شدند (نجاشی ، همانجا).

سال وفات ابوحمزه 150 ذکر شده است ( رجوع کنید به ابن بابویه ، 1401؛ نجاشی ، همانجاها) اما به دلیل روایت حسن بن محبوب (149ـ224) از او، تاریخ وفاتش باید بعد از 150 باشد ( رجوع کنید بهکلینی ، ج 1، ص 88، 368، ج 2، ص 81، 188). در باب تاریخ وفات ابوحمزه اقوال دیگری هم وجود دارد که منشأ آنها تصحیفاتی است که در کتابهای حدیثی و رجالی رخ داده است (ابوحمزه ثمالی ، مقدمة حرزالدین ، ص 17). یعقوبی (ج 2، ص 362ـ363،390ـ391) ابوحمزه را از فقهای کوفه شمرده است و کشی (ص 202ـ203) و نجاشی (ص 115) در باب منزلت والای وی روایاتی نقل کرده اند. دو روایت در ذم ابوحمزه نیز در رجال کشی (ص 201) آمده است که از دیدگاه خوئی (ج 3، ص 389ـ390) اشکالات سندی دارند. ابوحمزه شیوخ و راویان بسیاری دارد. مزّی (ج 4، ص 358) و خوئی (ج 21، ص 135) فهرستی آورده اند شامل کسانی که ثمالی از آنها روایت کرده و کسانی که از ثمالی حدیث نقل کرده اند. اگر چه غالباً اهل سنّت وی را قدح و تضعیف کرده اند ( رجوع کنید به ابن عدی ، ج 2، ص 520)، حاکم نیشابوری در المستدرک (ج 2، ص 474، ج 4، ص 222) از ابوحمزه حدیث نقل کرده و حکم به صحت آنها داده و در خطبة کتاب (ج 1، ص 2ـ3) به وثاقت جمیعِ راویانی که در طرق حدیثی او وارد شده اند، تصریح کرده است .

نجاشی (ص 115ـ116) از آثار ابوحمزه به تفسیرالقرآن ، کتاب النوادر و رسالة الحقوق عن علی بن الحسین علیه السلام اشاره کرده است ، طریق و متن متداول تفسیرِ ابوحمزه در میان امامیه ، به روایت ابوبکر محمدبن عمر جِعابی از ابوسهل عمروبن حمدان در محرّم 307، از سلیمان بن اسحاق مُهَلَّبی است و سلیمان بن اسحاق در 267 در بصره ، تفسیر ابوحمزه را از طریق عموی خود، ابوعمرو عبدربه مهلَّبی ، از ابوحمزه روایت کرده است (نجاشی ، همانجا). عبداللّه بن حمزه منصورباللّه (متوفی 614؛ ص 153ـ154) ضمن اشاره به این طریق روایت تفسیر ابوحمزه ، به تفاوت متن این روایت با تحریری از تفسیر که میان اهل سنّت رواج داشته ، اشاره کرده و چند نقل از تحریری را که به روایت جعابی است ، آورده است . ظاهراً احمدبن محمد ثعلبی (متوفی 427) که در تألیف تفسیر خود، الکشف والبیان ، از تفسیر ابوحمزه استفاده کرده (ج 1، ص 82)، از همین تحریر بهره برده است ( رجوع کنید به سزگین ، ج 1، جزء 3، ص 273). متن تفسیر ابوحمزه تا قرن ششم باقی بوده است . طبرسی در مجمع البیان (برای نمونه رجوع کنید به ج 3، 150، 152) و ابن شهرآشوب (متوفی 588) در مناقب آل ابی طالب (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 11، 70، ج 2، ص 71، ج 3، ص 61) از این تفسیر، روایاتی نقل کرده اند. عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین ، روایات منقول از ابوحمزه را ــ که صبغة تفسیری داشته یا در منابع به نقل آنها از تفسیر ابوحمزه اشاره شده ــ در کتابی با عنوان تفسیرالقرآن الکریم لابی حمزة بن ثابت بن دینارالثمالی گردآوری کرده است (قم 1378 ش ). در تفسیر ابوحمزه ، بر خلاف تفاسیر مأثور دیگر، احادیث مرسل کمتری دیده می شود. ابوحمزه به اسباب نزول توجه داشته و ضمن توجه به فضائل اهل بیت علیهم السلام ، از شیوة تفسیر قرآن به قرآن استفاده کرده و به اجتهاد و قرائت و لغت و نحو و نقل آرای مختلف در معنای آیات اهتمام ویژه داشته است ( رجوع کنید به مقدمة حرزالدین ، ص 60ـ66).

ابوحمزه از برخی امامان دعاهای متعددی تعلیم گرفته است ( رجوع کنید به کلینی ، ج 2، ص 540 ـ541، 556، 568). شیخ طوسی در مصباح المتهجّد (ص 582 ـ604)، به نقل از ابوحمزه ، دعایی از امام زین العابدین علیه السلام آورده است . این دعا که در سحرهای ماه رمضان خوانده می شود، به دعای ابوحمزة ثمالی مشهور است و شروحی نیز بر آن نوشته شده است ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 13، ص 246). این دعای نسبتاً طولانی مضامین اخلاقی و عرفانی والایی دارد و خواندن آن در بین شیعیان متداول است .

نجاشی (ص 116) از دیگر آثار ثمالی ، به کتاب النوادر به روایت حسن بن محبوب از ابوحمزه اشاره کرده و طریق خود را در نقل این کتاب آورده است . شیخ طوسی (1420، ص 105) نیز در کنار کتابی به نام کتاب الزهد از کتاب النوادر سخن گفته و طریق خود را در روایتِ این دو کتاب به روایت حُمَیْدبن زیاد (متوفی 310) از ابوجعفر محمدبن عیاش بن عیسی از ابوحمزه آورده است .

اثرِ دیگر ابوحمزه ، چنانکه گفته شد، رسالة الحقوق عن علی بن الحسین علیه السلام است . متن این رساله با تغییرات اندکی در دو تحریر، یکی به روایت ابن بابویه (1362 ش ، ص 368ـ 375؛
همو، 1401، ج 2، ص 376ـ381) و دیگری به روایت ابن شُعْبَة حَرّانی (قرن چهارم )، در کتاب تحف العقول (ص 255ـ272) باقی مانده است . عباس علی موسوی متن این رساله را بر اساس متن تحف العقول با عنوان رسالة الحقوق (بیروت 1412) شرح کرده است .

عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین ، مجموعة روایات فقهی منقول از ابوحمزه را گرد آورده و بر اساس ابواب فقهی در کتاب مسند ابی حمزه ثابت بن دینارالثمالی (قم 1420) به چاپ رسانده است . در منابع ، در بین آثار ابوحمزه ، به تألیف مسند اشاره ای نشده و تنها شیخ طوسی (1420، ص 105) از تألیف اثری به نام کتاب یاد کرده که ظاهراً مقصود وی از این عنوان ، اصل * (یکی از اصول اربعمائه ) است . شیخ طوسی (1420، همانجا) دو طریق در روایت کتاب ( اصل ) ابوحمزه یاد کرده است : نخست به روایت جماعتی از عالمان امامیه از شیخ صدوق به روایت پدر صدوق و محمدبن حسن بن ولید (متوفی 343) و موسی بن متوکل از سعدبن عبداللّه اشعری (متوفی 299 یا 301) و عبداللّه بن جعفر حِمْیَری از احمدبن محمدبن عیسی از حسن بن محبوب از ابوحمزه و دوم از طریق احمدبن عَبْدون (متوفی 423)، از ابوطالب عبیداللّه بن احمد انباری (متوفی 356)، از حمیدبن زیاد که وی نیز این کتاب را به روایت یونس بن علی عطار از ابوحمزه نقل کرده است . تشابه سندی

این طریق با طریق کتابُ المِراح حسن بن محبوب دلالت دارد

بر اینکه حسن بن محبوب روایاتی از این کتاب را در کتاب المراح خود نقل کرده است ( رجوع کنید به طوسی ، 1420، ص 123). شیخ طوسی (1381، ص 517؛
همو، 1420، ص 105) در شرح حال یونس بن علی عطار گفته است که حمیدبن زیاد، کتاب ابوحمزه را از طریق وی روایت کرده ، اما به نظر می رسد که این روایت با واسطه بوده ، زیرا عطار از جمله مشایخ

حمیدبن زیاد بوده است ( رجوع کنید بههمو، 1420، ص 123، 482) و به سبب اختلاف طبقة حدیثی ، وی نباید راوی مستقیم از ابوحمزه باشد.

---

منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) ابن بابویه ، الامالی ، قم 1362 ش ؛
(3) همو، کتاب من لایحضره الفقیه ، چاپ حسن موسوی خرسان ، بیروت 1401/1981؛
(4) ابن شعبه ، تحف العقول عن آل الرسول ، چاپ علی اکبر غفاری ، قم 1363 ش ؛
(5) ابن شهرآشوب ، مناقب آل ابی طالب ، چاپ هاشم رسولی محلاتی ، قم ( بی تا. ) ؛
(6) ابن طاووس ، فرحة الغری فی تعیین قبرامیرالمؤمنین علی علیه السلام ، چاپ تحسین آل شبیب موسوی ، ( قم ) 1419/1998؛
(7) ابن عدیّ، الکامل فی ضعفاء الرجال ، بیروت 1405/ 1985؛
(8) ثابت بن دینار ابوحمزه ثمالی ، تفسیرالقرآن الکریم لابی حمزة ثابت بن دینار الثمالی ، چاپ عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین ، قم 1378 ش ؛
(9) احمدبن محمد ثعلبی ، الکشف والبیان ، المعروف تفسیرالثعلبی ، چاپ علی عاشور، بیروت 1422/2002؛
(10) محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری ، المستدرک علی الصحیحین ، بیروت : دارالمعرفه ، ( بی تا. ) ؛
(11) خوئی ؛
(12) فؤاد سزگین ، تاریخ التراث العربی ، ج 1، جزء 3، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی ، ریاض 1403/1983؛
(13) طبرسی ؛
(14) محمدبن حسن طوسی ، تهذیب الاحکام ، چاپ حسن موسوی خرسان ، بیروت 1401/1981؛
(15) همو، رجال الطوسی ، نجف 1380/ 1961، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(16) همو، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول ، چاپ عبدالعزیز طباطبائی ، قم 1420؛
(17) همو، مصباح المتهجّد ، بیروت 1411/1991؛
(18) محمدبن عمرو عقیلی مکی ، کتاب الضعفاء الکبیر ، چاپ عبدالمعطی امین قلعجی ، بیروت 1404/1984، محمدبن عمرکشی ، اختیار معرفة الرجال ، ( تلخیص ) محمدبن حسن طوسی ، چاپ حسن مصطفوی ، مشهد 1348 ش ؛
(19) کلینی ؛
(20) یوسف بن عبدالرحمان مِزّی ، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال ، ج 4، چاپ بشار عواد معروف ، بیروت 1403/1983؛
(21) عبداللّه بن حمزه منصور باللّه ، العقد الثمین فی تبیین احکام الائمة الهادین ، نسخة عکسی کتابخانة مرکز احیای میراث اسلامی قم ، ش 20؛
(22) احمدبن علی نجاشی ، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی ، قم 1407؛
(23) یعقوبی ، تاریخ .

/ محمدکاظم رحمتی /