ثقفی ، خلیل ، مشهور به اعلم الدوله ، پزشک ، نویسنده و مترجم معاصر و یکی از نخستین دانش آموختگان رشتة پزشکی جدید در ایران . وی در شعبان 1279 در تهران به دنیا آمد (ثقفی ، 1343 ش ، مقدمة ثقفی اعزاز، ص 3؛ سرمدی ، ج 2، بخش 1، ص 172؛ روستایی ، 1380 ش ، ص 58). او یکی از نُه فرزند حاج میرزا عبدالباقی اعتضادالاطباء، از پزشکان سنّتی دورة

قاجار بود (برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به افشار، ص 892). ثقفی (1314 ش ، ص 2) نسب خاندان خود را با 27 واسطه به مختار * ثقفی (متوفی 67) رسانده است ، اما در صحت این انتساب تردید وجود دارد ( رجوع کنید به قزوینی ، 1363 ش ، ج 8، ص 230). وی پزشکیِ سنّتی را از پدرش ، علوم ریاضی و طبیعی را از محمدعلی مهندس شیرازی و حکمت را از آقا محمدرضا قمشه ای (حکیم و فیلسوف مقیم تهران ، متوفی 1306) آموخت (ثقفی ، 1343 ش ، همانجا؛ نجم آبادی ، 1354 ش ، ص 231). به سال 1293، در رشتة طب در دارالفنون مشغول به تحصیل شد (همانجاها) و به سبب کوشش مستمر در دورة تحصیل ، در 1297 نشان طلا گرفت ( مریخ ، ص 3ـ4؛ روستایی ، 1380 ش ، همانجا) و به خلیفگی (دستیاری ) استادان دارالفنون بر گزیده شد. در 1304، به عنوان پزشک در وزارت امور خارجه استخدام گردید و در 1305، از دارالفنون فارغ التحصیل شد (روستایی ، 1380 ش ، همانجا). احتمالاً وی نخستین دانش آموختة ایرانی رشتة پزشکی در داخل کشور بود که «دکتر» خوانده شد. پیش از او، تنها تحصیلکردگانِ خارج از کشور این عنوان را اخذ می کردند (محبوبی اردکانی ، ج 1، ص 289؛ روستایی ، 1380 ش ، همانجا).

ثقفی در 1312 به توصیة طولوزان * (تولوزان )، پزشک مخصوص ناصرالدین شاه قاجار (حک : 1264ـ1313)، برای ادامة تحصیل در رشتة پزشکی عازم پاریس شد (ناطق ، ص 277) و طولوزان شخصاً اجازة عزیمت او را از شاه گرفت (محبوبی اردکانی ، همانجا). به نوشتة ناطق (همانجا)، رقابت دو تن از پزشکان فرنگی دربار ناصری ، شنیدر/ اشنایدر و طولوزان با یکدیگر و اقدامات شنیدر مشکلاتی برای ثقفی ایجاد کرد. ثقفی ابتدا قصد داشت در رشتة دندانپزشکی به تحصیل بپردازد اما به سبب نداشتن مدرک لازم برابر نظام آموزشی فرانسه ، با وساطت سفارت ایران در پاریس ، در رشتة پزشکی مشغول به تحصیل شد (ناطق ، همانجا، به نقل از اسناد وزارت خارجه فرانسه ). وی از 1312 تا 1316 در پاریس و مدتی نیز در وین درس خواند (ثقفی ، 1343 ش ، همان مقدمه ، ص 4؛ نجم آبادی ، 1354 ش ، ص 232؛ روستایی ، 1380 ش ، ص 58 ـ59). در 1315، از دولت فرانسه نشان علمی گرفت (ثقفی ، 1343 ش ، همانجا) و در 1316 به ایران بازگشت .

با اینکه منابع بسیاری (از جمله علوی ، ص 26؛
ثقفی ، 1343 ش ، همانجا؛
بامداد، ج 1، ص 487) از بازگشت او به ایران در 1316 خبر می دهند، معلوم نیست به چه دلیل مستوفی (ج 1، ص 527) از حضور او در ایران در 1313 یاد











کرده است . ثقفی پس از ورود به ایران به دربار راه یافت و در 1316 به همراه هیئتی برای معالجة شاهزاده ملک منصورمیرزا شعاع السلطنه ، فرزند مظفرالدین شاه قاجار، به آلمان اعزام شد ( رجوع کنید بهثقفی اعزاز، 1327ش ، ص 24ـ25، که برای این سفر اغراض سیاسی نیز قائل شده است ). او پس از بازگشت از این سفر، به عنوان پزشک مخصوص مظفرالدین شاه (حک : 1313ـ 1324) بر گزیده شد و در 1320، شاه لقب اعلم الدوله را به وی اعطا کرد (بامداد، همانجا؛
قس هاشمیان ، ج 1، ص 325 که این تاریخ را 1322 دانسته است ).

حضور ثقفی در دربار مظفرالدین شاه مقارن شدت گرفتن مخالفت مردم با خودکامگی حکومت قاجار و پیدایی انقلاب مشروطه بود. بسیاری از نویسندگان (از جمله ثقفی ، 1343 ش ، همان مقدمه ، ص 4ـ 5؛
روستایی ، 1380 ش ، ص 60ـ 68) در جریان صدور فرمان مشروطه ، سهم مهمی برای ثقفی قائل شده اند. اگرچه او، با توجه به آشناییش با وضع مزاجی مظفرالدین شاه ، احتمالاً در امضای فرمان مشروطیت مؤثر بوده است ، اما نوشتة معاصران در بارة نقش وی خالی از اغراق نیست . پس از فوت مظفرالدین شاه (ذیقعدة 1324)، ثقفی پزشک مخصوص پسر او، شعاع السلطنه ، شد (بامداد، همانجا؛
مُرسلوند، ج 1، ص 216). در 1325، محمدعلی شاه قاجار (حک : 1324ـ 1327) برای بی اعتبارکردن امضای فرمان مشروطیت ، دستور داد تا شعاع السلطنه گواهینامة اختلال مشاعر مظفرالدین شاه را در هنگام امضای فرمان مشروطیت تهیه کند و به تأیید پزشکان دربار برساند، اما ثقفی از امضای این گواهینامه امتناع کرد؛
ازینرو، به دستور شاه املاکش توقیف شد. ثقفی نیز به کمک میرزاحسن خان مشیرالدوله (متوفی 1314ش )، صدراعظم وقت ، به فرانسه گریخت (مرسلوند، ج 1، ص 216، با ذکر تاریخی نادرست از این رویداد؛
سفری ، ص 245 به نقل از حسین ثقفی اعزاز؛
روستایی ، 1380 ش ، ص 69؛
برای آگاهی از متن نامه های محمدعلی شاه برای امضای این گواهینامه رجوع کنید بهثقفی اعزاز، 1346ش ، ص 499ـ 500؛
28 هزار روز تاریخ ایران و جهان ، ص 277ـ 278). پس از آنکه مشروطه خواهان تهران را فتح کردند (جمادی الا´خرة 1327)، ثقفی به ایران بازگشت (مرسلوند، ج 1، ص 217) و سومین رئیس بلدیة تهران (نخستین رئیس بلدیه پس از پیروزی انقلاب مشروطه ) شد. وی سه سال در این سمت ماند تا اینکه در 1331، به علت بروز بلوایی در بلدیه ، استعفا کرد ( رجوع کنید به موسوی عبادی ، ص 58 ـ60؛
روستایی ، 1380 ش ، ص 70). سپس به اروپا سفر کرد و ژنرال کنسول (سرکنسول ) ایران در سویس شد و در همین زمان ، سرپرستی عده ای از دانشجویان ایرانی مقیم سویس را نیز به عهده گرفت (روستایی ، 1380ش ، ص 70ـ71، به نقل از یحیی دولت آبادی ).

ثقفی در 1333 به ایران بازگشت (روستایی ، 1380 ش ، ص 71 با ذکر تاریخ نادرستی از این رویداد) و از این زمان عمدتاً به کار پزشکی پرداخت و در مراحل گوناگون به ریاست کل معارف و تعلیمات عمومیِ وزارت معارف و ریاست مجلس حفظ الصحه دولتی بر گزیده شد (ثقفی ، 1343 ش ، همان مقدمه ، ص 5؛
روستایی ، 1380 ش ، همانجا). در این سالها او را یکی از پزشکان درجة اول تهران می دانستند (به عنوان نمونه در این مورد رجوع کنید به سالنامة پارس ، ص 163). احتمالاً ثقفی در این سالها کمابیش به کارهای سیاسی نیز می پرداخته است . تنها اطلاع ما از اینگونه فعالیتهای او پیوستنش به فرقة دموکرات ایران است ( رجوع کنید بهآینده ، سال 17، ش 5 ـ 8، ص 566، تصویر برگة عضویت ثقفی در این فرقه ). وی تا پایان عمر، علاوه بر طبابت ، به تألیف و ترجمة کتاب نیز می پرداخت ( رجوع کنید به ادامة مقاله ).

ثقفی در فروردین 1323/ ربیع الا´خر 1363 درگذشت ( اطلاعات ، ص 2؛
ثقفی ، 1343 ش ، همان مقدمه ، ص 6؛
برای گزارش کوتاهی از زندگی و سوانح حیات ثقفی رجوع کنید به سرمد، ص 247ـ249، با ذکر تاریخ نادرست فوت او؛
برای گزارش تفصیلی زندگی او رجوع کنید به روستایی ، 1382 ش ، ج 2، ص 66ـ99).

وی چند اثر عموماً ادبی را از فارسی به فرانسه ترجمه کرد و در انتشار این ترجمه ها در اروپا نیز سهم شایان توجهی داشت (برای آگاهی از نمونه ای از این ترجمه ها رجوع کنید به قزوینی ، 1325 ش ، ص 48؛
هاشمیان ، ج 1، ص 328 و پانویس ). علاوه بر آن ، آثار متعددی را نیز از فرانسه به فارسی ترجمه کرد. اگرچه بیشتر این ترجمه ها در زمینة پزشکی اند (برای آگاهی از این ترجمه ها رجوع کنید بهنجم آبادی ، 1342 ش ، ج 1، ستون 225، 275، 403، 587؛
صدری افشار، ص 256؛
انوار، ج 2، ص 555 ـ556، ج 3، ص 9ـ 10)، موضوعات دیگری چون ستاره شناسی ( رجوع کنید به مشار، ج 3، ستون 27ـ 28؛
منزوی ، ج 4، ص 2856)، فیزیک ( رجوع کنید بهافشار و دانش پژوه ، ج 3، بخش 1، ص 560)، فلسفه ( رجوع کنید به انوار، ج 3، ص 36ـ37) و کشاورزی ( رجوع کنید به منزوی ، ج 5، ص 3857) نیز در میان آنها وجود دارد.

تألیفات ثقفی نیز در زمینه های گوناگون است ، از جمله در





موضوع فرهنگ لغت ( رجوع کنید به مشار، ج 3، ستون 26ـ27؛
نجم آبادی ، 1342 ش ، ج 1، ستون 680)، اخلاق و علوم تربیتی ( رجوع کنید به مشار، ج 3، ستون 26؛
نجم آبادی ، 1342 ش ، ج 1، ستون 230) و ریاضیات ( رجوع کنید بهمشار، همانجا). ثقفی در طول دوره ای که برادرش ، عبدالحمید ثقفی متین السلطنه ، روزنامة عصر جدید را در تهران منتشر می کرد (1332ـ1335)، مقالات بسیاری در موضوعات گوناگون در آن به چاپ رساند. این مقالات بعداً به کوشش خود وی در یک مجموعه به چاپ رسیدند ( رجوع کنید بههمان ، ج 3، ستون 26). از مجموعه آثار ثقفی فهرستهای متعددی وجود دارد (از جمله رجوع کنید بهثقفی ، 1343 ش ، همان مقدمه ، ص 6ـ7؛
مشار، ج 3، ستون 26ـ 28؛
هاشمیان ، ص 327ـ 328) که هیچ کدام کامل نیستند و بسته به مورد، آثاری از ثقفی در آنها ذکر نشده است (برای اطلاع از این آثار رجوع کنید به آتابای ، ص 545 ـ 546؛
افشار و دانش پژوه ، همانجا؛
انوار، ج 2، ص 404).

تألیف کتابهایی در موضوع تسخیر ارواح ، از جمله کتاب هفتادویک مقالة معرفة الروح (نجم آبادی ، 1342 ش ، ج 1، ستون 806؛
مشار، ج 3، ستون 27ـ 28) و کلیدشناسایی در عالم غیرمرئی (مشار، ج 3، ستون 27؛
نجم آبادی ، 1342 ش ، ج 1، ستون 646) و نیز تأسیس انجمنی با عنوان «انجمن معرفة الروح تجربتی » (برای آگاهی بیشتر در این زمینه رجوع کنید به قزوینی ، 1325 ش ، ص 46ـ47؛
بامداد، ج 1، ص 488) او را در زمرة نخستین کوشندگانِ شناساندن این موضوع در ایران قرار داده است . ثقفی خود را روان شناس نیز معرفی کرده است ( رجوع کنید به آینده ، همانجا). تعدادی از ترجمه های ثقفی از کتابهای علمی ، در دارالفنون کتاب درسی بوده است (برای معرفی نمونه ای از این آثار رجوع کنید به سلطانیفر، ص 154ـ155).

---

منابع :
(1) بدری آتابای ، فهرست تاریخ ، سفرنامه ، سیاحت نامه ، روزنامه و جغرافیای خطی کتابخانة سلطنتی ، ( تهران ) 1356 ش ؛
(2) آینده ، سال 17، ش 5 ـ 8 (مرداد ـ آبان 1370)؛
(3) اطلاعات ، سال 18، ش 5426، 8 فروردین 1323؛
(4) ایرج افشار، «چهرة زن ایرانی »، آینده ، سال 5، ش 10ـ12 (زمستان 1358)؛
(5) ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه ، فهرست کتابهای خطی کتابخانة ملی ملک ، ج 3، بخش 1، تهران 1361 ش ؛
(6) عبداللّه انوار، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی ، تهران 1343ـ 1358 ش ؛
(7) مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری ، تهران 1357 ش ؛
(8) 28 هزار روز تاریخ ایران و جهان ، ضمیمة روزنامة اطلاعات (به مناسبت پنجاهمین سال انتشار روزنامة اطلاعات )، تهران ?( 1355 ش ) ؛
(9) خلیل ثقفی ، صدوپنجاه مقاله یادگار عصر جدید ، تهران 1314 ش ؛
(10) همو، هزارویک حکایت ، ( تهران ) 1343 ش ؛
(11) حسین ثقفی اعزاز، «محمد علیشاه و دکتر اعلم الدوله »، وحید ، سال 4، ش 6 (خرداد 1346)؛
(12) همو، «مرحوم دکتر خلیل خان اعلم الدوله و مشروطیت ایران »، یادگار ، سال 4، ش 7 (فروردین 1327)؛
(13) محسن روستایی ، «اعلم الدوله خلیل خان ثقفی : طبیب و ناجی مشروطیت »، گنجینة اسناد: فصلنامة تحقیقات تاریخی ، سال 11، دفتر 4 (زمستان 1380)؛
(14) همو، تاریخ طب و طبابت در ایران : از عهد قاجار تا پایان عصر رضاشاه به روایت اسناد ، تهران 1382 ش ؛
(15) سالنامة پارس ، سال 5 (1309 ش )؛
(16) غلامعلی سرمد، اعزام محصل به خارج از کشور در دورة قاجاریه ، تهران 1372 ش ؛
(17) محمدتقی سرمدی ، پژوهشی در تاریخ پزشکی و درمان جهان از آغاز تا عصر حاضر ، ج 2، تهران 1378 ش ؛
(18) محمدعلی سفری ، مشروطه سازان ، تهران 1370 ش ؛
(19) صدیقه سلطانیفر، فهرست کتب درسی چاپ سنگی موجود در کتابخانة ملی جمهوری اسلامی ایران ، تهران 1376 ش ؛
(20) غلامحسین صدری افشار، کتابنامة علوم ایران ، تهران 1350 ش ؛
ابوالحسن علوی ، رجال

(21) عصر مشروطیت ، چاپ حبیب یغمائی و ایرج افشار، تهران 1363 ش ؛
(22) محمد قزوینی ، «وفیات معاصرین »، یادگار ، سال 3، ش 5 (دی 1325)؛
(23) همو، یادداشتهای قزوینی ، چاپ ایرج افشار، تهران 1363 ش ؛
(24) حسین محبوبی اردکانی ، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران ، ج 1، تهران ?( 1354 ش ) ؛
(25) حسین مرسلوند، زندگینامة رجال و مشاهیر ایران ، ج 1، تهران 1369 ش ؛
(26) مریخ ، سال 2، ش 18، 16 جمادی الثانی 1297؛
(27) عبداللّه مستوفی ، شرح زندگانی من ، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دورة قاجاریه ، تهران 1377 ش ؛
(28) خانبابامشار، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی ، تهران 1340ـ1344 ش ؛
احمد منزوی ،

(29) فهرستوارة کتابهای فارسی ، تهران 1374 ش ـ ؛
(30) علی اصغر موسوی عبادی ، شهرداران تهران از عصر ناصری تا دولت خاتمی ، قم 1378 ش ؛
(31) هما ناطق ، کارنامة فرهنگی فرنگی در ایران : 1921ـ 1837 ، تهران 1380 ش ؛
(32) محمود نجم آبادی ، «طب دارالفنون و کتب درسی آن »، در امیرکبیر و دارالفنون : مجموعة خطابه های ایراد شده در کتابخانة مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران ، به کوشش قدرت اللّه روشنی زعفرانلو، تهران : دانشگاه تهران ، کتابخانة مرکزی ، 1354 ش ؛
(33) همو، فهرست کتابهای چاپی فارسی طبی و فنون وابسته به طب ، ج 1، تهران 1342 ش ؛
(34) احمد هاشمیان ، تحولات فرهنگی ایران در دورة قاجاریه و مدرسه دارالفنون ، ج 1، تهران 1379 ش .

/ فرید قاسملو /

تصاویر این مدخل:
خلیل ثقفی سیاه سفید منبع:موسسه مطالعات تاریخ معاصرایران ، مرکز اسناد
برگی از سفرنامه سوم ناصرالدین شاه به اروپا ، به خط خلیل ثقفی ، محفوظ درکتابخانه کاخ موزه گلستان منبع:کتابخانه کاخ موزه گلستان