ثریّا ، محمد ، زندگینامه نویس و محقق مشهور ترک . وی در 1261 در استانبول به دنیا آمد. پدرش محمد حُسنی بیگ کارمند دولت بود. محمد پس از اتمام تحصیلات ابتدایی وآموختن زبانهای عربی و فارسی و اندکی فرانسه ، در 1279 در دارالترجمة باب عالی ، شروع به کار کرد و از اعضای هیئت تحریریة روزنامة جریدة حوادث (شروع انتشار: 1256) شد و از 1293 انتشار جزوة نخستین از اثرش ، نخبة الوقایع ، را آغاز کرد. چون فعالیتهایش مورد توجه قرار گرفت ، در 1304، با فرمان سلطان عبدالحمید دوم (حک : 1293ـ1327) به عضویت مجلس معارف ( شورای تعلیم و تربیت ) در آمد و تا پایان عمر در این مقام باقی ماند.

معروف ترین اثر محمد ثریا، دایرة المعارف سجلّ عثمانی ، محصول سالها یادداشت برداری از نسخ خطی و اسناد و مدارک پراکنده در کتابخانه ها و سنگ قبرهای قبرستانهای مختلف استانبول است . این اثرِ چهار جلدی که در فاصلة 1308ـ 1315 به چاپ رسیده ، مشتمل بر آثار و احوال اغلب شخصیتهای صاحب نام عثمانی ، در زمینه های مختلف علم و ادب و هنر و سیاست است . وی گاهی به شرح احوال رجال و مشاهیر اسلامی غیرعثمانی نیز پرداخته است . این اثر، همچنین در بر دارندة اطلاعاتی دست اول در بارة بعضی از شخصیتهای درجه چندم و گمنام است که در هیچ منبع دیگری پیدا نمی شود. این امتیاز، به رغم اشتباهات و اغلاط مطبعی و آشفتگیهایی که در کتاب هست ، سبب شده است که هنوز هم از آن به عنوان یک کتاب مرجع در تاریخ و فرهنگ عثمانی استفاده کنند.

گویا خود مؤلف پس از انتشار اثر به منظور تصحیح و استدراک و تکمیل آن ، ذیلی بر سجل نوشته است که به ادعای خلیل ادیب ، یکی از دوستان وی ، مشتمل بر ده جلد بوده است . اما محمدطاهر بروسه لی (ج 3، ص 36) تکملة سجلّ عثمانی را دو جلد و ذیل الذیل را یک جلد ذکر کرده است . محمدزکی پاکالین نیز ذیلی بر سجلّ عثمانی نوشته که نسخة خطی آن در نهاد تاریخ ترک نگهداری می شود ( و ظاهراً تا کنون به چاپ نرسیده است ) .

نخبة الوقایع ، نخستین اثر چاپ شدة محمد ثریا، کتابی است دو جلدی در تاریخ انتصاب و تعیین رجال عثمانی به مقامات دولتی و تاریخ درگذشت آنان ، از 1247 تا 1292، لیکن بخش چاپ شدة آن شامل اطلاعاتی تا آخر 1269 است . مآخذ اصلی این اثر روزنامه های تقویم وقایع ، نخستین روزنامة ترکی که از جمادی الا´خرة 1247 انتشار می یافت ، و جریدة حوادث بود. نسخه ای از بخش چاپ نشدة آن در نهاد تاریخ ترک نگهداری می شود.

آثار دیگری که به محمد ثریا نسبت داده اند عبارت اند از: تاریخ محمد ثریا ، در نه جلد، که در بر دارندة حوادث دوران پادشاهی سلاطین عثمانی از سلطان محمود دوم (حک : 1199ـ 1255) تا مرگ سلطان عبدالعزیز (حک : 1277ـ1293) است ؛ تاریخ اسلام در ده جلد؛ برهان الشرق یا لغات خمسه در هفت جلد که فرهنگ لغات عربی ، فارسی ، ترکی عثمانی ، ترکی جغتایی و تاتاری است ؛ تألیفاتی در حدیث و قرآن ؛ چهار رمان .

تعداد تألیفات محمد ثریا را بیش از چهل جلد ذکر کرده اند. تمام دستنوشته های آثار و یادداشتهای او از نسخ خطی و سنگ قبرها، در جریان آتش سوزی 1334 استانبول طعمة حریق شد. وی در ذیحجة 1326 درگذشت . وی را در گورستان قره جه احمد ( در محلة اسکودار استانبول رجوع کنید به د. اسلام ، چاپ اول ، ذیل مادّه ) به خاک سپردند.

---

منابع :
(1) خلیل ادیب ،«ضیاع الیم : یازیق ثریا بیگ ده اولموش »، بیان الحق مجموعه سی ، ش 17ـ 18(1324ـ1326)، ص 386 به بعد، 396 به بعد؛
(2) محمدطاهر بروسه لی ، عثمانلی مؤلفلری ، استانبول 1333ـ1342؛


(3) اکرم رشاد و عثمان فرید، نوسالِ عثمانی ، استانبول 1325، ج 1، ص 184؛
(4) عبدالرحمان شرف ، تاریخ مصاحبه لری ، استانبول 1339، ص 339 و بعد؛


(5) Franz Babinger, Die Geschichtsschreiber der Osmanen und ihre Werke , Leiden 1927, 385 FF.;
(6) Ba íbakanl âk Ar íivi. Mدlga Dہhiliye Nezہreti, Sicilli umأmiye defteri, no. 113, P. 41;
(7) EI 1 , s.v. " Thuraiya ¦, Meh ¤emmed" (by Franz Babinger);
(8) I brahim Alہaddin Gخvsa, Tدrk me íhurlar  ansiklopedisi , Istanbul [n.d.], 361.

/ عمر فاروق آق اون ، تلخیص از ( د. ا. ترک ) /