الثائر فی اللّه ، ابوالفضل (ابوطالب ) جعفربن محمد ، فرمانروای علوی زیدی هُوسَمْ در نیمة نخست سدة چهارم .از تاریخ تولد و آغاز زندگی وی اطلاعی در دست نیست . او نوة حسین الشاعر (مرعشی : حسین المحدّث )، برادر حسن اُطْروش * ، از سادات زیدی (برای نسبنامة زیدیان رجوع کنید به ابن عِنَبَه ،

ص 310ـ311) و معروف به سید ابیض بود (اولیاءاللّه ، ص 115؛ مرعشی ، ص 225) که پیش از تسخیر آمل و طبرستان به توسط زیاریان ، در هوسَم (رودسر) به تعلیم و ترویج اسلام در میان گیلانیان و دیلمیان می پرداخت . پس از اضمحلال حکومت علویان زیدی در طبرستان ، در 320 الثائر هوسم را پایگاه خویش قرار داد (مرعشی ، همانجا؛ نیز رجوع کنید بهد. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه ) و سه دهه در آنجا حکومت کرد. ماکان کاکی * (از امیران دیلمی ، متوفی 329) پس از شکست خوردن از

مرداویج * ، نخستین امیر زیاری (متوفی 323) به دیلمان گریخت و برای تصرف دوبارة طبرستان در 320 از الثائر کمک خواست و این دو به طبرستان یورش بردند. بلقسم بن بانِجین حملة آنان را دفع کرد، ماکان به نیشابور گریخت و الثائر به دیلمان رفت و دو باره در هوسم مستقر گردید (صابی ، ص 38ـ39؛ مسکویه ، ج 1، ص 276؛ ابن اثیر، ج 8 ، ص 197ـ 198؛ ابن خلدون ، ج 4، ص 557؛ نیز رجوع کنید بههوار ، ص 13؛ مادلونگ ، 1967، ص 43ـ 44). در 337، اُسْتُندار (حاکم ) رویان ــ که از نام او اطلاعی در دست نیست ــ با الثائر متحد شد. پس از این اتحاد، استندار او را به چالوس برد و به حکومت گمارد و مردم از او اطاعت کردند (اولیاءاللّه ، ص 116) و چون این خبر به حسن بن بویه * (متوفی 366) رسید، ابن عمید را با لشکری به همراه خواهرزادة خود، علی بن کامه ، به نبرد با او فرستاد. سپاه استندار و الثائر در منطقة تَمَنْجاده (مرعشی ، ص 38، 128: تَمَنْگا) سپاه بوئیان را شکست



دادند. استندار و الثائر به آمل رفتند، پس از مدت کوتاهی بین آنان اختلاف افتاد و استندار وی را ترک کرد. الثائر، که بدون استندار توان ماندن در آمل را نداشت ، به گیلان بازگشت و در سیاه کَلَه رود در قریة میانده ، از توابع هوسم ، ساکن شد (اولیاءاللّه ، همانجا؛ مرعشی ، ص 38؛ استرن ، ص 230). در 338، وشمگیر زیاری (حک :323ـ357) در جنگ برای تصرف طبرستان به الثائر پناهنده شد. الثائر و وشمگیر به طبرستان رفتند و بر آنجا مسلط شدند. وشمگیر او را در آمل گذاشت و خود با سپاهیان به گرگان رفت . اندکی بعد وشمگیر، بر خلاف پیمان خود با الثائر، از او روی گرداند و به نام نوح بن نصر سامانی (حک : 331ـ343) خطبه خواند و شیرَج بن لیلی و وَرْدانشاه را به آمل فرستاد تا الثائر را از آنجا بیرون رانند. آنان نزدیکان الثائر را کشتند و محمدبن وهری /دهری ، که از معتمدانِ الثائر بود، با آنان متحد شد و الثائر تنها ماند. الثائر پیش از نبرد به دیلمان گریخت (ابن اسفندیار، ج 1، ص 300ـ301؛ مرعشی ، ص 129ـ130؛ قس مهدوی لاهیجانی ، ص 128ـ129). در 341، بار دیگر درصدد فتح طبرستان بر آمد. این بار به حسن بن بویه پناهنده شد و او نیز طبرستان را به الثائر وا گذارد. بدین ترتیب الثائر در آمل استقرار یافت و فرزندان خود، زید و رضا، را به ساری فرستاد. سلطة وی بر آمل چندان طول نکشید؛ وشمگیر با حمله ای او را از آمل بیرون راند و پسرانش را اسیر کرد، الثائر برای آزادی فرزندانش با او مکاتبه کرد و توانست یکی از آنان را آزاد نماید. در 342، هنگامی که وشمگیر عازم نبرد با حسن بن بویه بود، الثائر را در طبرستان به حضور پذیرفت و فرزند دیگر وی را نیز آزاد نمود (صابی ، ص 39ـ40). به گفتة صابی (همانجا)، از این پس الثائر دیگر به طبرستان نرفت . او در 345، برای دیدن مرزبان بن محمد، به آذربایجان رفت و پس از آن به هوسم بازگشت (نیز رجوع کنید بهمادلونگ ، 1967، ص 46). انگیزة این سفر روشن نیست ، اما با توجه به اینکه یکی از خدمتکاران وی به نام عُمَیْر، بر ضد او شورش کرده بود و گروهی از گیلانیان نیز به او پیوسته بودند، احتمال دارد که الثائر برای دریافت کمک از مرزبان نزد وی رفته باشد. به گفتة ابن اسفندیار (ج 1، ص 106) در نتیجة شورش عمیر، مردم گیلان که از الثائر روی گردانده بودند، برگِرد عمیر جمع شدند و از او پیروی کردند و اموال الثائر را تاراج کردند (نیز رجوع کنید به اولیاءاللّه ، همانجا؛ مرعشی ، ص 226).

در اواخرِ عمرِ الثائر دو تن از پسرانش وفات یافتند و خود او در 350 در هوسم درگذشت و در میانده ، در سی کیلومتری مشرق هوسم ، به خاک سپرده شد ( رجوع کنید به مرعشی ، ص 226ـ 227). گورش هنوز در آنجا باقی است . پس از مرگ الثائر دو تن





از پسرانش ، ابوالحسین مهدی ملقب به القائم بالحق و ابوالقاسم حسین ، به ترتیب به فرمانروایی رسیدند. ابوالحسین پس از یک سال حکومت در 351 درگذشت (صابی ، ص 40) و پس از او ابوالقاسم حسین بن جعفر جانشین برادر شد و لقب پدرش ، یعنی الثائر فی اللّه ، رابر گزید. وی در نبرد با لنکر، پسر وشمگیر، به اسارت او در آمد. لنکر یک چشم وی را کور کرد و او را نزد وشمگیر فرستاد. وشمگیر هم او را محبوس کرد. چندی بعد بیستون زیاری وی را از بند رهانید، اما او در نبرد با ابومحمدناصر، یکی دیگر از علویان ، به قتل رسید (همانجا؛ نیز رجوع کنید به مادلونگ ، 1975، ص 219ـ220).

هنگامی که لاهیجان در سدة ششم به عنوان مرکز تعلیم و تعلم زیدیه در مشرق گیلان ، جانشین هوسم شد، شاخه ای از این خاندان در آنجا فعال بود ( د. اسلام ، همانجا).

---

منابع :
(1) ابن اثیر؛
ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان ، چاپ عباس اقبال ،

(2) تهران ?( 1320 ش ) ؛
(3) ابن خلدون ؛
ابن عنبه ، عمدة الطالب فی انساب

(4) آل ابی طالب ، چاپ محمدحسین آل طالقانی ، نجف 1380/ 1961؛
محمدبن حسن اولیاءاللّه ، تاریخ رویان ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1348 ش ، ابراهیم بن هلال صابی ، کتاب المنتزع من الجزء الاول

من الکتاب المعروف بالتاجی فی اخبارالدولة الدیلمیة ،

در اخبار ائمة الزیدیة فی طبرستان و دیلمان و جیلان ، چاپ

ویلفرد مادلونگ ، بیروت : المعهد الالمانی للابحاث الشرقیة ،

(5) 1987؛
ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی ، تاریخ طبرستان و

(6) رویان و مازندران ، چاپ عباس شایان ، تهران 1333 ش ؛
(7) مسکویه ؛
(8) محمدمهدوی لاهیجانی ، رجال دو هزار سالة گیلان ، نجف : ( مطبعة الا´داب ، بی تا. ) ؛


(9) EI 2 , s.v. " A l-Tha ¦ Ýirfi ف lla ¦h" (by W. Madelung);
(10) Clement Huart, Les Ziya ªrides . Extrait des mإmoires de L , Acadإmie des inscriptions et belles-lettres, vol.42, Paris 1922;
(11) Wilferd Madelung, " ـ Abu ¦Ish ¤a ¦q al-S ¤abi on the Alids of Tabarista ¦n and G ¦âla ¦n", Journal of Near Eastern studies , vol. 26(1967);
idem, " The minor dynasties of northern

(12) Iran", in The Cambridge history of Iran , vol.4, ed. R. N. Frye, Cambridge 1975;
(13) Samuel Miklos Stern, " The coins of A ¦mul", in Coins and documents from the medieval Middle East , London 1986.

/ رضا رضازاده لنگرودی /

تصاویر این مدخل:
بقعه الثائرفی الله(سیدابیض)درروستای میانده چابکسر عکس از:سهیلاحیدری