ثامِسطیوس (ثمسطیوس ) ، شارح برجستة آثار ارسطو، فیلسوف ، مدرس ، خطیب توانا و سیاستمدار پرنفوذ. وی پیش از 320 میلادی (احتمالاً در 317) در سرزمین اجدادیش ، پافلاگونیا در آسیای صغیر، به دنیا آمد. پدرش ، ائوگنیوس ، معلم فلسفه بود و بیشتر به آرای ارسطو می پرداخت ، هرچند که با آرای فیثاغورس ، افلاطون ، زنون اهل کیتیوم و اپیکور نیز آشنایی داشت . ثامسطیوس در جلسات درس پدرش در شهر قسطنطنیه حاضر می شد. خود او در 345 میلادی تدریس فلسفه را آغاز کرد ( زندگینامة علمی دانشوران ، ذیل مادّه ) و تا 355 میلادی ریاست مدرسه ای را به عهده داشت . وی در تدریس دارای بیانی بلیغ بود و طالبان زیادی از راههای دور به قسطنطنیه می آمدند تا محضر درس او را در یابند (همانجا). در 355 میلادی رسماً به سمت استاد فلسفه بر گزیده شد و در همان سال از جانب امپراتور قسطنطین دوم به عضویت مجلس سنای قسطنطنیه و سپس به خدمت امپراتور در آمد و از سوی سنا چندین بار موظف به ابلاغ خطابه های تبریک و سپاس به حضور امپراتوران شد ( > دایرة المعارف فلسفة راتلیج < ، ذیل مادّه ). گفته می شود در این سِمَت سفرهای رسمی متعددی و از جمله در 357 میلادی به رم ، داشت ( > فرهنگ بیزانس آکسفورد < ، ذیل مادّه ). امپراتور والنس او را به عنوان مربی فرزند خود بر گماشت و امپراتور تئودوسیوس اول تربیت پسرش ، آرکادیوس ، را به او سپرد. این امپراتوران هر چند مسیحی بودند، از مشاورت وی که بر آیین پیشینیان باقی بود، بهره می بردند. ثامسطیوس با امپراتور یولیان ، معروف به یولیان مرتد ، پیوندی نزدیک داشت . یولیان که پیرو مذهب مسیحی آریوس (آریانیسم ) بود در صدد بر آمد که برای ضربه زدن به متعصبان مسیحی به کمک ثامسطیوس ، دین باستانی یونانیان را احیا کند اما ثامسطیوس با بهره گرفتن از نفوذ خود کوشید تا به جای دامن زدن به تفرقه ها، میان مسیحیان و غیرمسیحیان آشتی و مدارا برقرار کند و ازاین رو نزد مسیحیان محبوبیت و احترامی بمراتب افزونتر از لیبانیوس یافت که مدتی با او دوستی نزدیک و پر شوری داشت . از میان آبای کلیسا، گرگوریوس نازیانزوسی با وی دوستی داشت و او را با عبارت سلطان بلاغت ستود. ثامسطیوس احتمالاً از 383 تا 384 میلادی به منصب بالای پیشوایی شهر و ریاست مجلس سنا رسید. وی در 388 میلادی در قسطنطنیه درگذشت (پاولی ، ذیل مادّه ؛ زندگینامة علمی دانشوران ، همانجا).















آرای ثامسطیوس . به لحاظ فلسفی ، ثامسطیوس به پیروی از پدرش به آرای ارسطو، که به نظر وی با مشی مدارا سازگارتر از اندیشه های افلاطون و پیروان آکادمی بود، روی آورد. هرچند این سخن به معنای آن نیست که او به آرای افلاطون بی اعتنا بوده است . تعریف او از فلسفه ، به عنوان کوششی مستمر در تشبّه به خداوند به قدر طاقت بشری ، در اصل برگرفته از رسالة تئایتتوس افلاطون است ( زندگینامة علمی دانشوران ، همانجا). در فلسفة سیاست نیز ویژگیهایی که او برای امپراتور برمی شمرد همان خصوصیات حکیم حاکم افلاطونی بود که به تعبیر او می بایست هم یک سقراط باشد و هم یک اسکندر ( > دایرة المعارف فلسفة راتلیج < ، همانجا).

از جمله مباحث مهم و پر تأثیر ثامسطیوس ، تفسیر او از عقل فعال در کتاب در بارة نفس ارسطو است . ثامسطیوس بحثی مفصّل در بارة این فصل مشکل کتاب ارسطو دارد و در آن از سایر آثار ارسطو، قطعاتی از افلاطون و همچنین از بخشهایی از شرح ثاؤفِرَسطُس * نقل قولهایی کرده است .

پیش از ثامسطیوس ، اسکندرِ افرودیسی * (قرن دوم و سوم میلادی ) مفسر بزرگ ارسطو، عقل را به عقل هیولانی ، عقل بالملکه و عقل فعال تقسیم کرد. وی عقل فعال را بیرون از انسان و همان مبدأ اعلای ارسطو، علت عالم ، محرک لایتحرک اوُلی '، عقل خوداندیش و تأثیرگذار بر انسان می داند ( > دایرة المعارف فلسفة راتلیج < ، همانجا)، در حالی که عقل هیولانی را متشکل از عناصر اربعه و در نتیجه همچون جسم فناپذیر می شمرد ( > فرهنگ تاریخی فلسفه < ، ذیل "Intellectus agens" ). اما از نظر ثامسطیوس عقل فعال ، الاهی نیست و هرچند صورتی مفارق از مادّه است اما «در» انسان ، بلکه وجه ممیز اوست و عقل هیولانی نیز ازلی و مفارق است ، اما عقل فعال بیش از عقل هیولانی مفارق از مادّه است . وی عقل بالملکه را شبیه به جوهر و مرکّب از مادّه و صورت قلمداد می کند. با اینکه عقل

فعال در انسان است اما نظیر نوع ، که به زوال افرادش زایل نمی شود، همواره باقی است . عقل منفعل به عقل فعال منضم می شود و جنبة فناناپذیر طبیعت آدمی را می سازد (فاخوری و جُر، ج 2، ص 436؛ ابن رشد، 1950، مقدمة اهوانی ، ص 41؛ > دایرة المعارف فلسفة راتلیج < ، همانجا).

آثار. آثار ثامسطیوس را می توان به سه دسته تقسیم کرد:

1) خطابه ها. از میان 36 خطابة او 33 خطابه به زبان یونانی و سه خطابه با ترجمة سریانی در دست بوده که غالب آنها مضمون سیاسی و اخلاقی داشته است (پاولی ، همانجا).

2) رساله ای خطاب به امپراتور یولیان در تدبیر مملکت ( رجوع کنید بهابن ندیم ، ص 314) که ترجمة عربی آن را محمد سلیم سالم با نام رسالة ثامسطیوس الی یولیان الملک فی السیاسة و تدبیرالمملکة در 1970 در قاهره چاپ کرده است (دیبر ، ج 1، ص 887).

3) شرحهای ممزوج . ثامسطیوس شرحهای ممزوج متعددی بر آثار ارسطو نگاشت که از آن جمله است : شرح وی بر کتاب انالوطیقاالاول ( تحلیلات اولی ) و انالوطیقا الثانی ( تحلیلات ثانی ) (ابن ندیم ، ص 309)، قاطیغوریاس ( مقولات ) (همان ، ص 309)، الکون والفساد ( در بارة کون و فساد ) (همان ، ص 311)، النفس ( در بارة نفس ) (همان ، ص 311)، السماء و العالم ( در بارة آسمان ) (همان ، ص 311) و مقالة دوازدهم کتاب الحروف ( مابعدالطبیعه ) (همان ، ص 312).

به نوشتة ابن ندیم (همانجا) و قِفْطی (ص 42)، تعدادی مقاله از تفسیر ثامسطیوس بر کتاب اخلاق ارسطو به خط اسحاق بن حُنَین ، نزد ابوزکریا یحیی بن عَدِیّ بوده است . قطعاتی از این شرح را ابوالحسن عامری در کتاب السعادة و الاسعاد (ص 58، 409) نقل کرده است (نیز رجوع کنید به دیبر، ج 2، ص 514).

همچنین بنا به گزارش ابن ندیم (ص 310) و قفطی (ص 37)، ثامسطیوس برخی از قسمتهای طوبیقا ی ارسطو را تفسیر کرده است . اشتاین شنایدر (ص 100) به نقل از ابن ندیم از کتابی به نام اعتبارالحُکْم و تعقُّبُالمواضع در ترجمة شرح ثامسطیوس بر طوبیقا در منطق ارسطو نام برده که مترجم آن ابوبِشْر مَتّی بن یونس بوده است .

ابن ندیم (ص 309) و قفطی (ص 35)، ثامسطیوس را جزو مفسران کتاب مقولات ( قاطیغوریاس ) ارسطو ذکر کرده اند و عامری (1375 ش ، ص 369) به تفسیر ثامسطیوس بر مقولات اشاره کرده است .

عبدالرحمان بدوی از ترجمة عربی تفسیر ثامسطیوس بر کتاب > در بارة حیوانات < ارسطو نام برده و آن را معرفی کرده است ( رجوع کنید به 1979، ص 11ـ12).

همچنین عبدالرحمان بدوی مقاله ای از ثامسطیوس در رد آرای ماکسیموس اهل ازمیر (قرن چهارم میلادی ) در باز گرداندن شکل دوم و سوم قیاس منطقی به شکل اول آورده ( رجوع کنید به 1978،

ص 309ـ325) که نسخة اصلی آن در مجموعة کتابخانة ظاهریة دمشق به شمارة 4871 نگهداری می شود (همان ، ص 61).

کوشش ثامسطیوس در تمامی این شرحها بر این بوده است که در عین حفظ متن ، با بیانی شیوا نوشته های دشوار ارسطو را برای آموزندگان قابل فهم سازد. این شیوة نگارش مورد استقبال گسترده ای قرار گرفت و موجب رواج آثار ثامسطیوس در تمامی قرون وسطای اروپای غربی ، سرزمینهای اسلامی و روم شرقی شد. از میان این شرحها، شروح بر تحلیلات ثانی ، در بارة نفس و در بارة طبیعت به زبان یونانی باقی است . شروح بر کتاب در بارة آسمان و مقالة لام (لامبدا) مابعدالطبیعه به زبان عبری موجود است که از عربی ترجمه شده اند. شرح بر کتاب طوبیقا به زبان یونانی تا زمان بوئتیوس موجود و مورد استفادة وی بوده ، اما به دست ما نرسیده است . از شروح وی بر آثار افلاطون نیز چیزی باقی نمانده است . در میان این شروح ، بدون تردید شرح وی بر کتاب در بارة نفس ارسطو از بیشترین تأثیر برخوردار بوده است ( > دایرة المعارف فلسفة راتلیج < ، همانجا).

از آثار مستقلی به قلم ثامسطیوس ، تحت عنوان در بارة فضیلت ، با ترجمة سریانی (دیبر، ج 2، ص 514) و در بارة نفس نام برده شده است . کتابِ دربارة پیری منسوب به ثامسطیوس است ( زندگینامة علمی دانشوران ، همانجا). ابن ندیم (ص 310) از شرحی منسوب به ثامسطیوس بر کتاب بوطیقا یا شعر ارسطو نام برده است .

آثار ترجمه شدة ثامسطیوس به عربی و از عربی به عبری و لاتینی . از شرح ثامسطیوس بر کتاب انالوطیقا الاول ــ که احتمالاً از ثامسطیوس نیست ــ ترجمه ای به زبان عبری موجود است که با تصحیح چارلز مانکین در 1990 به چاپ رسیده است (دیبر، ج 1، ص 777).

از شرح ثامسطیوس بر کتاب انالوطیقای ثانی ترجمه ای به زبان عربی موجود است که گراردوس (ژرار) کرمونایی این شرح را به زبان لاتینی بر گردانده و ج . ر. اودانل در مجموعه > مطالعات شرقی < ، ش 20، 1958) به چاپ رسانده است ( زندگینامة علمی دانشوران ، همانجا).

ابن ندیم (ص 311) می گویدکه ثامسطیوس تمام کتاب السماء و العالم را شرح کرده و یحیی بن عدیّ آن را ترجمه

یا اصلاح کرده است . از ترجمة یحیی نسخه ای در دست

نیست . زراحیه بن اسحاق حن آن را به عبری و موسی آلاتینو این ترجمة عبری را به لاتین ترجمه کرده که با تصحیح س . لانداور در 1902 در برلین به چاپ رسیده است (دیبر، ج 1، ص 886).

اسحاق بن حنین شرح ثامسطیوس بر کتاب در بارة نفس ارسطو را به زبان عربی بر گردانده است (ابن ندیم ، ص 312). بخشی از این ترجمه که باقی مانده به کوشش لاینز در 1973 در تتفورد در مجموعة > مطالعات شرقی < (ج 2) به چاپ رسیده است (نیز رجوع کنید به دیبر، همانجا). در 665/1267 ویلیام موربکه این کتاب را به لاتین ترجمه کرد. این کتاب در 1957 با تصحیح گ . وربکه به چاپ رسید ( > دایرة المعارف فلسفة راتلیج < ؛ زندگینامة علمی دانشوران ، همانجاها).

تفسیر ثامسطیوس بر مقالة لام کتاب الحروف یا مابعدالطبیعة ارسطو را شَمْلی و ابوبشر متی به عربی بر گردانده اند (ابن ندیم ، ص 312). همچنین اسحاق بن حنین ترجمه ای از این تفسیر ثامسطیوس بر این مقاله دارد (همانجا). عبدالرحمان بدوی این ترجمه را تصحیح و در 1947 در قاهره چاپ کرده است (کدیور و نوری ، ج 1، ص 300، 477). تفسیر ثامسطیوس بر این مقاله به عبری و لاتین ترجمه شده و س . لانداور هر دو ترجمه را با هم در 1903 در برلین منتشر کرده است (دیبر؛ زندگینامة علمی دانشوران ، همانجاها).

رسالة ثامسطیوس به یولیان نیز به زبان لاتین ترجمه گردیده است . این ترجمه را پراتو و فورنارو در 1984 در لتچه چاپ کرده اند ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه ).

تأثیر ثامسطیوس در عالم اسلامی . از میان آثار ترجمه شدة ثامسطیوس به زبان عربی ، ابونصر فارابی در مقالة فی اغراض مابعدالطبیعة (ص 4)، ابن سینا در النجاة (ص 635) و بخصوص در شرحش بر مقالة لام مابعدالطبیعة ارسطو (ص 26ـ27، 31)، شهرستانی در کتاب الملل و النحل (ج 2، ص 153ـ154) و همچنین ابن رشد در تفسیر مابعدالطبیعه (ج 3، ص 1393، 1410، 1492، 1635) و تلخیص کتاب النفس (ص 83) و ملاصدرا (صدرالدین شیرازی ) در الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة (سفر اول ، ج 3، ص 487، سفر دوم ، ج 2، ص 227) ذکری از نام و آرای او، به ویژه در تفسیر آثار ارسطو، به میان آورده اند.

ابن رشد در بحث عقل ، در مورد عقل هیولانی با اشاره به تفسیر ثامسطیوس و برخی دیگر از قدما، می گوید که آنها عقل هیولانی را ازلی نامیده اند و فقط معقولات موجود در آن را به سبب مرتبط بودن با صورتهای خیالی ، کائن و فسادپذیر دانسته اند. در اینجا ابن رشد رأی برخی از فیلسوفان ، مانند





ابن سینا، را که به تبعیت از ثامسطیوس قائل به ازلی بودن عقل هیولانی شده اند، مردود و در بر دارندة تناقض دانسته و حادث بودن عقل هیولانی را به دلیل اینکه در آن قوه و فعل راه دارد، ضروری شمرده است (1950، ص 83 ـ84).

از جانب دیگر، خود ابن رشد در جایی عقل هیولانی را ازلی شمرده و گفته که ارسطو به ازلی بودن آن تصریح کرده است (1950، ص 90). هرچند این احتمال وجود دارد که مقصودش از عقل هیولانی ازلی ، عقل موجود در نوع انسان باشد که به رغم زوال افراد انسانی همچنان باقی می ماند و در این صورت از تفسیر ثامسطیوس تأثیر پذیرفته است . اما وی در هر حال عقل فعال را برای آنکه معقولاتی که در عقل هیولانی هستند از قوه به فعل درآیند، ضروری شمرده و آن را واجد صورت محض و خارج از نفس ما دانسته است . عقل فعال همچون خورشید که بر تمامی کائنات می تابد و هریک از آنها به تناسب تکوین و قابلیت خویش از آن کسب نور می کنند، صورتهای کلی را بر نفس آدمی می تاباند و عقل هیولانی به واسطة آن ، صورتهای خیالی را که با نور عقل فعال به صورت بالفعل در می آیند، تعقل می کند (فاخوری و جر، ج 2، ص 438ـ439). بر این اساس ، ابن رشد در این رأی هرچند از تفسیر ثامسطیوس تأثیر پذیرفته ، اما پیرو او نیست ، بلکه راه میانه ای در پیش گرفته است . به نظر می رسد نقد احمد فؤاد اهوانی بر یوسف کرم ــ که ابن رشد را در بحث عقل هیولانی و عقل فعال پیرو ثامسطیوس و ابن سینا را تابع اسکندر افرودیسی معرفی کرده بود ــ نقدی بجا باشد ( رجوع کنید به ابن رشد،1950،مقدمة اهوانی ، ص 54).

---

منابع :
(1) ابن رشد، تفسیر مابعدالطبیعة ، چاپ موریس بویژ، بیروت 1967ـ1973؛
(2) همو، تلخیص کتاب النفس ، چاپ احمد فؤاد اهوانی ، قاهره 1950؛
(3) ابن سینا، شرح کتاب حرف اللام ، در عبدالرحمان بدوی ، ارسطو عندالعرب : دراسة و نصوص غیرمنشورة ، کویت 1978؛
(4) همو، النجاة من الغرق فی بحر الضلالات ، چاپ محمدتقی دانش پژوه ، تهران 1364 ش ؛
(5) ابن ندیم ؛
(6) عبدالرحمان بدوی ، ارسطو عندالعرب : دراسة و نصوص غیرمنشورة ، کویت 1978؛
(7) محمدبن عبدالکریم شهرستانی ، الملل و النحل ، چاپ محمد سیدکیلانی ، قاهره 1387/ 1967؛
(8) محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی ، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة ، تهران 1337 ش ، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(9) محمدبن یوسف عامری ، رسائل ابوالحسن عامری ، با مقدمه و تصحیح سحبان خلیفات ، ترجمة مقدمة مهدی تدین ، تهران 1375 ش ؛
(10) همو، السعادة و الاسعاد فی السیرة الانسانیة ، چاپ مجتبی مینوی ، تهران 1336 ش ؛
(11) حنا فاخوری و خلیل جر، تاریخ الفلسفة العربیة ، بیروت 1993؛
(12) محمدبن محمد فارابی ، رسائل الفارابی ، رسالة 2: مقالة فی اغراض مابعدالطبیعة ، حیدرآباد دکن 1345/1926؛
علی بن یوسف

(13) قفطی ، تاریخ الحکماء و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقتطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء ، چاپ لیپرت ، لایپزیگ 1903؛
(14) محسن کدیور و محمد نوری ، مأخذشناسی علوم عقلی : منابع چاپی علوم عقلی از ابتداء تا 1375 ، تهران 1379 ش ؛


(15) ـ Abdurrah ¤ma ¦n Badawi, "New philosophical texts lost in Greek and preserved in Arabic translations", in Islamic philosophical theology , ed. Parviz Morewedge, Albany, N.Y.: State University of New York Press, 1979;
(16) Hans Daiber, Bibliography of Islamic philosophy , Leiden 1999;
(17) Dictionary of scientific biography , ed. Charles Coulston Gillispie, New York: Charles Scribner , s Sons, 1981, s.v. " Themistius" (by G. Verbeke);
(18) EI 2 , s.v. "Thamist ¤iyus" (by M.C. Lyons);
(19) Historisches Wخrterbuch der Philosophie , vol. 4, ed. Joachim Ritter and Karlfried Grدnder, Basel: Schwabe & Co., 1976, s.v. "Intellectus agens" (by L. Oeing-Hanhoff);
(20) The Oxford dictionary of Byzantium , ed. Alexander P.Kazhdan et al ., Oxford1991, s.v." Themistios" (by Barry Baldwin);
(21) August Friedrich von Pauly, Der Kleine Pauly: Lexikon der Antike , Stuttgart 1964-1975, s.v. " Themistios";
(22) Routledge encyclopedia of philosophy , ed. Edward Craig, London: Routledge, 1998, s.v. " Themistius" (by John Bussanich);
(23) Moritz Steinschneider, Die arabischen غbersetzungen aus dem Griechischen , Graz 1960.

/ محمدرضا بهشتی /