responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4200

 

ث ، از صامتها، پنجمین حرف از الفبای فارسی ، چهارمین حرف از الفبای عربی (اَبْتَثْ)، در ترتیب ابجدی حرف بیست وسوم (در شکل ثَخِذْ، با ارزش عددی پانصد) و در اختصارات نشانة «حدیث ». در نوشتار به صورتهای ث (در اول )، ث (در وسط )، ث (در آخر) و ث (جداگانه ) می آید. تلفظ آن در فارسی مانند سین است و تنها در وامواژه ها (کلمات دخیل ) دیده می شود. ث در زبانهای ایرانی باستان (فارسی باستان و اوستایی ) وجود داشته است و زبان شناسان (مانند خانلری ، ج 1، ص 347؛ هوبشمان ، ص 203) معمولاً آن را با تتای یونانی به شکل  و گاه به شکل th آوانویسی می کنند. دگرگونیهای ث از دورة باستان تا امروز به این ترتیب است :

ث آغازی فارسی باستان (در اوستایی s ) غالباً در دورة میانه و نو به S بدل شده است .

ث میانی ایرانی باستان ، در ایرانی میانة غربی به h بدل شده و به همین شکل به فارسی امروز رسیده است (خانلری ، ج 1، ص 348؛ ابوالقاسمی ، ص 11):

گروه باستانی r  در دورة میانه و نو در زبانهای ایرانی شمال غربی به r ) h ) و در زبانهای ایرانی جنوب غربی به s بدل شده است (خانلری ، ج 1، ص 353):

r  باستانی ، بندرت در دورة میانه و نو، به fr بدل شده است (هوبشمان ، ص 204ـ207):





از نظر آواشناسی ، ث در اصل صامتی است شُشی ، بُرونسُو،

سخت ، بی واک ، سایشی ، میان دندانی .

ثاء ، به نوشتة ابن سینا (ص 88 ـ89)، «از آن پدید می آید که در جایگاه تاء به هوا تکیه کنند، بی آنکه هوا حبس کرده شود. سپس هوا را در سر دندانها حبس کنند تا رخنه تنگتر گردد و اندک صفیری با کَندَن ( زبان ) حادث شود و گویی ثاء، سینی است با تفاوت حبس و تنگ کردن رخنه های گذرگاه هوایی که صفیر زننده است ». به عبارت دیگر، «از دمیدن ( نفوذ هوا به فشار ) در چیزی مانند دندانه های شانه ، صوت سین شنیده می شود و اگر (دندانه ها) بسیار تنگ شود، ثاء شنیده می شود» و «نسبت ذال به زای ، مانند نسبت ثاء به سین است ».

ث در عربی از آواهای لثوی و واجگاهش نزدیک به مخرج ذ است و از بیخ دندانها ادا می شود. در بعضی از کلمات عربی مبدّل از ف است ، مانند فُمَّ / ثُمَّ ، فُومٌ / ثُومٌ ، جَدَفٌ / جَدَثٌ . گاهی به صورت ثاء عجز یا ضرورت آورده می شود، مانند: اثاث به جای اساس و عبّاث به جای عباس (فیروزآبادی ، ج 2، ص 332ـ333).


منابع :
(1) ابن سینا، مخارج الحروف ، یا، اسباب حدوث الحروف ، دو روایت از متن رساله با مقابله و تصحیح وترجمه از پرویز ناتل خانلری ، تهران 1348 ش ؛
(2) محسن ابوالقاسمی ، دستور تاریخی زبان فارسی ، تهران 1375 ش ؛
(3) پرویز خانلری ، تاریخ زبان فارسی ، تهران 1365 ش ؛
(4) محمدبن یعقوب فیروزآبادی ، بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز ، ج 2، چاپ محمدعلی نجار، قاهره 1406/ 1986؛


(5) H. Hدbschmann, Persische Studien , Strassburg 1895.

/ ایرج پروشانی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4200
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست