تیمورتاش چوپانی ، از امرای دورة ایلخانیان و فرزند دوم امیرچوپان . تاریخ تولد او در منابع ذکر نشده است . در 717 به حکم ابوسعید بهادر به فرمانروایی بلاد روم (آسیای صغیر) منصوب (عبدالرزاق سمرقندی ، ص 60 ـ 61؛
شبانکاره ای ، ص 278) و در همان سال در قیصریه / قیساریه مستقر شد. ابوسعید، یکی از امرای قدیمی و معتمد روم به نام سنان الدین عارض را نیز به نیابت تیمورتاش بر گزید (آقسرایی ، ص 312). سنان الدین عارض در همان سال درگذشت و شمس الدین احمد لاکوشی ، که قبلاً از وزارت عزل شده بود، به مقام پیشین بازگشت و تحت حمایت تیمورتاش قرار گرفت (همان ، ص 313)؛
هرچند جلال الدین ، پسر ارشد رشیدالدین فضل اللّه ، که از طرف پدر مأمور جمع آوری اموال دیوانی بلاد روم بود (عبدالرزاق سمرقندی ، ص 61)، عملاً وزیر تیمورتاش محسوب می شد. بعد از قتل رشیدالدین فضل اللّه در 718، جلال الدین نیز به غضب امیرچوپان گرفتار شد. تیمورتاش از قتل جلال الدین جلوگیری کرد و وی را به وزارت خود برگزید (آقسرایی ، ص 315).

در 719، که تیمورتاش برای سرکوبی ناآرامیهای منطقة قره مان در ولایت نیکده /نیغده به سر می برد، امرای مغول به تحریک ایرنجین به قیصریه حمله و آنجا را غارت کردند. تیمورتاش ناگزیر به قلمرو دانشمندیان رفت (همان ، ص 317ـ319) و در آنجا خبر پیروزی پدرش ، امیرچوپان ، را بر ایرنجین شنید. او امرای شورشی را سرکوب کرد و از آن پس منطقة روم آرام شد (همان ، ص 321 ـ 322). تیمورتاش درصدد دلجویی از مردم بر آمد و ملایمت در پیش گرفت ؛
با امرایِ ترک مصالحه کرد و امرای شورشی قره مان را بخشید و آنان را به خدمت خود در آورد (همان ، ص 325).

تیمورتاش در 720 قونیه را تصرف کرد و قره مانیان را از آن حدود راند (افلاکی ، ج 2، ص 977). وی در 722 سر از اطاعت حکومت مرکزی پیچید و به نام خود خطبه خواند و سکه زد و حتی منصبی بالاتر از امارت برای خود قایل شد (حمداللّه مستوفی ، ص 620). او خود را مهدی آخرالزمان و صاحبقران می خواند و ازینرو، در رعایت عدل و پاکدامنی تلاش می کرد. بیشتر بزرگان روم ، اعم از علما و شیوخ و امرا و اعیان ، با او بیعت کردند ( رجوع کنید به افلاکی ، همانجا؛
حافظ ابرو، بخش 1، ص 114). تیمورتاش ، شرابخواری را در بلاد روم ممنوع کرد و یهودیان و مسیحیان را به استفاده از غیار * (علامتی که غیرمسلمانان بر لباسشان می دوختند) و پوشیدن کلاه و دستار زرد ناگزیر ساخت (آقسرایی ، ص 326 ـ 327).

تیمورتاش بعد از نابود کردن مخالفان خود در بلاد روم ، در 722 درصدد تصرف عراقین (عراق عرب شامل نیمة جنوبی بین النهرین و عراق عرب شامل ناحیة جبال ) و خراسان برآمد. وی به مصر و شام ایلچی فرستاد و از آنان بر ضد ابوسعید بهادر یاری خواست (حافظ ابرو، همانجا؛
خواندمیر، ج 3، ص 207). امیرچوپان که این خبر را شنید، آن را به اطلاع ابوسعید رساند و با لشکری عظیم به سمت بلاد روم حرکت کرد. وی به ابوسعید قول داد که یا خود تیمورتاش و یا سر او را بیاورد (حافظ ابرو، همانجا؛
حمداللّه مستوفی ، ص 616؛
عبدالرزاق سمرقندی ، ص 87 ـ 88). تیمورتاش نخست تصمیم به جنگ گرفت ، اما با وعده های ارکان دولت خود، تسلیم شد و از در عذرخواهی درآمد. امیرچوپان عاملان این فتنه ، از جمله امیر سورکاجی / هورکاچی و نجم الدین طبسی را ــ که نزد تیمورتاش مقام خاصی داشتند ــ به قتل رساند و تیمورتاش را دست بسته به درگاه ابوسعید برد (حافظ ابرو، بخش 1، ص 114ـ115؛
عبدالرزاق سمرقندی ، ص 88؛
خواندمیر، همانجا: کاخی ). ابوسعید به خاطر امیرچوپان ، تیمورتاش را بخشید و در همان سال او را دوباره به امارت روم برگزید و به آنجا فرستاد (عبدالرزاق سمرقندی ، همانجا).

تیمورتاش بعد از بازگشت به روم ، به متصرفات خود افزود و بارها انطاکیه را تصرف کرد (حافظ ابرو، بخش 1، ص 135 ـ 136). او به دفعات با ارامنة کیلیکیا و دیگر مخالفان خود جنگید و حدود دولت ایلخانی را به ساحل دریای مدیترانه رساند. تیمورتاش به شدتِ عمل و سخت گیری معروف بود. وی که با ملک الناصر، سلطان مملوکی مصر، مناسبات خوبی داشت ، به تحریک او به بلاد مسیحی نشین لشکر کشید و وارد شهر سیس شد و تا ساحل دریای مدیترانه پیش راند و غنایم و اسیران بسیاری گرفت (اقبال آشتیانی ، ص 339).

تیمورتاش ترکان را ــ که در غیبت او دوباره عصیان کرده بودند ــ مطیع ساخت (آقسرایی ، ص 325). وی در 723 قونیه را تصرف کرد و در 726 بیگ شهر * را گرفت و سلیمانشاه را اسیر کرد؛
سال بعد نیز سلطان شاه و ملکشاه ، پسران بالتو، را به اسارت گرفت و دوازده امیر دیگر از امرای هَزارة مغول را کشت (ابن بی بی ، تعلیقات مشکور، ص 370 ـ 371). در نتیجه ، اوضاع سیاسی این بخش از قلمرو ایلخانی ــ که قبل از تیمورتاش دچار هرج و مرج بود ــ وحدت و مرکزیت یافت (حافظ ابرو، بخش 1، ص 136).

تیمورتاش در 728 در نزدیکی سیواس از کشته شدن پدر و برادر خود به دستور ابوسعید بهادر آگاه شد و بدون اینکه به سیواس برود، به روم بازگشت و با امرای خود مشورت کرد. او با توجه به ضدیتی که در دربار ایلخانیان با چوپانیان به وجود آمده بود، پناه بردن به ابوسعید را مصلحت ندید و درصدد تقویت قلاع روم بر آمد (همان ، بخش 1، ص 137؛
عبدالرزاق سمرقندی ، ص 112ـ113). او هر یک از امرای خود را مأمور حصاری کرد و خود نیز در قلعة لارنده (قره مان )، محکمترین قلعة منطقه ، متحصن شد (حافظ ابرو، همانجا). سپس نزد ملک الناصر سفیر فرستاد و از وی تقاضای پناهندگی کرد. الناصر از سفیر بگرمی استقبال کرد و تیمورتاش را به مال و ملک و لشکر وعده داد. تیمورتاش نیز از مردم روم اموال زیادی گرفت (همانجا) و یکی از امرای خود به نام علاءالدین اَرَتْنا ملقب به نویان را در روم به جای خود نهاد (قلقشندی ، ج 5، ص 363؛
ابن خلدون ، ج 4، ص 643؛
لین پول و دیگران ، ج 2، ص 434). وی در اول ذیحجّة

727 (ابن بی بی ، همانجا) با خزانه و خدم و حشم به مصر رفت (حافظ ابرو، همانجا). سلطان مصر وی را بگرمی پذیرفت و برای امرا و سپاهیان همراه او مقرری معیّن کرد (ابن خلدون ، همانجا). تیمورتاش در مصر با عطا و بخشش ، سپاه مصر را به سوی خود متمایل کرد، تا آنجا که ملک الناصر نگران بیعت سپاه خود با تیمورتاش شد. در همین ایام فرستادگان ابوسعید در پی تیمورتاش به مصر آمدند و، به استناد پیمان صلحی که با ملک الناصر بسته بودند، خواستار تسلیم او شدند (همانجا). ملک الناصر هم ــ که نسبت به رفتار تیمورتاش ظنین بود و از سویی نمی خواست مناسبات دو کشور به خاطر او به خصومت گراید و جنگ در گیرد ــ دستور داد سر از تن تیمورتاش جدا کنند. آباجی ، نمایندة ابوسعید در مصر، سر تیمورتاش را در شوال 728 به اوجان نزد سلطان ابوسعید برد (حافظ ابرو، بخش 1، ص 138). پسر وی امیرشیخ حسن کوچک (متوفی 744) سلسلة کوتاه عمرِ امیرانِ چوپانی را ( رجوع کنید به چوپانیان * )

بنیان نهاد.

---

منابع :
(1) محمودبن محمد آقسرایی ، مسامرة الاخبار و مسایرة الاخیار ، چاپ عثمان توران ، آنکارا 1944؛
(2) ابن بی بی ، اخبار سلاجقة روم ، چاپ محمدجواد مشکور، تهران 1350 ش ؛
(3) ابن خلدون ، العبر: تاریخ ابن خلدون ، ترجمة عبدالمحمد آیتی ، تهران 1363ـ1370 ش ؛
(4) احمدبن اخی ناطور افلاکی ، مناقب العارفین ، چاپ تحسین یازیجی ، آنکارا 1959ـ1961؛
(5) عباس اقبال آشتیانی ، تاریخ مغول : از حملة چنگیز تا تشکیل دولت تیموری ، تهران 1364 ش ؛
(6) عبداللّه بن لطف اللّه حافظ ابرو، ذیل جامع التواریخ رشیدی ، بخش 1، چاپ خانبابا بیانی ، تهران 1317 ش ؛
(7) حمداللّه مستوفی ، تاریخ گزیده ؛
(8) محمدبن علی شبانکاره ای ، مجمع الانساب ، چاپ میرهاشم محدث ، تهران 1363 ش ؛
(9) خواندمیر؛
(10) عبدالرزاق سمرقندی ، مطلع سعدین و مجمع بحرین ، ج 1، چاپ عبدالحسین نوایی ، تهران 1372 ش ؛
(11) قلقشندی ؛
(12) استنلی لین پول و دیگران ، تاریخ دولتهای اسلامی و خاندانهای حکومتگر ، ترجمة صادق سجادی ، تهران 1363ـ1370 ش .

/ محمد زمانی /