responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4168

 

تَیْم ، تیره ای از قبیلة قریش * . تیم در لغت به معانی گوناگون ، از جمله «هواخواه سرگشته ای که عقلش را از دست داده » یا «بندة به ذلت افتاده » است (ابن دُرَیْد، 1987ـ 1988، ج 1، ص 411، ذیل «ت ـ م ـ ی »؛ ابن منظور؛ مرتضی زَبیدی ، ذیل «تیم »). چند تیره و قبیلة عرب بدین اسم نامیده شده (برای نام برخی از این قبایل رجوع کنید بهکحّاله ، ج 1، ص 137ـ139) و افراد این قبایل را تَیمی خوانده اند (سمعانی ، ج 1، ص 498). از آن میان بنی تیم بن مرّه را مُرّی نیز لقب داده اند (سیوطی ، ص 243).

مُرّه ، پدر تیم ، که نیای هفتم پیامبر اکرم به شمار می رود (اشرف الرسولی ، ص 58ـ59)، فرزند کعب بن لُؤَیّ که نسبش به عدنان می رسد، دانسته شده است (ابن حَزْم ، ص 11ـ13). سَعد، أَحَبّ و به روایتی شُکامه ( رجوع کنید بهابن درید، 1399، ج 1، ص 140) سه فرزند تیم بن مُرّه بودند. أَحَبّ در جوانی درگذشت و

فرزندی از خود به جا نگذاشت (همانجا؛ مؤَرِّج سَدوسی ، ص 76)؛ ازینرو، نسل تیم بن مرّه جملگی از سعدبن تیم ( رجوع کنید بهابن کلبی ، ج 1، ص 94ـ107؛ مُصْعَب بن عبداللّه ، ص 275؛ ابن درید، 1399، ج 1، ص 140ـ147؛ ابن حزم ، ص 135ـ140) و نامدارترین مردان این طایفه از نسل عمروبن کعب بن سعدند ( رجوع کنید به ادامة مقاله ).

تیم یکی از 25 تیرة قریش (مسعودی ، ج 3، ص 8) و از ده تیرة مهم آن ، از تیره های قریشِ بَطاح (ساکنان درون مکه ؛ ابن حبیب ، 1361، ص 167؛ مسعودی ، ج 2، ص 176) بودند که سیادت و اشرافیت خود در عصر جاهلیت را در دورة اسلامی نیز حفظ کردند (ابن عَبدِرَبّه ، ج 3، ص 277ـ 278). برخی خاندانهای بنوتیم ، بیشتر از راه کشاورزی ، بویژه کشت خرما و گندم ، ثروت فراوانی به دست آورده بودند ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه ؛ در بارة برخی چاهها و نخلستانهای بنی تیم رجوع کنید به یاقوت حموی ، ج 1، ص 414، 924، ج 2، ص 147، 275). این تیره با وجود تَیمیان نامبردار و متنفذ، همواره موقعیت اجتماعی استواری داشت ( رجوع کنید به ادامة مقاله ).

بنی تیم در برخی از مهمترین پیمانهای جاهلی شرکت داشتند، از جمله در حِلْفُالرِّباب با قبایل مُزَیْنَه (ثور)، عَدْی ، عُکْل و ضَبَّة (ابن درید، 1399، ج 1، ص 180؛ جوادعلی ، ج 4، ص 378، 386) و در دو پیمان مشهور حِلْفُالمُطَیَّبین و حِلفُالفُضول * . در حلف المطیبین که در پی کشمکش تیره های قریش برای تصاحب برخی مناصب مکه پدید آمد، بنی تیم با بنی عبدمناف و بنی اسد و بنی زهرة بن کلاب و بنی الحارث بن فهر هم پیمان شد. این دو پیمان ، در خانة عبداللّه بن جُدْعان * (بن عمروبن کعب )، بزرگ بنی تیم ، بسته شد (ابن حبیب ، 1384، ص 42ـ44؛ بلاذری ، ج 1، ص 63ـ64) که از نامدارترین تیمیان در آستانة ظهور اسلام و مشهور به بخشندگی و امانتداری بود (ابن کلبی ، ج 1، ص 104؛ بلاذری ، ج 8، ص 259ـ260؛ ابن درید، 1399، ج 1، ص 141ـ144؛ در بارة اوصاف شخصیتی او رجوع کنید به مصعب بن عبداللّه ، ص 291ـ293؛ جوادعلی ، ج 4، ص 94ـ103) و تَیمیان به رهبری او، در نبردهای بَرّاض (نخله ) و شَمْظَة (هر دو از جنگهای فِجار) با قبیلة هَوازِن جنگیدند (مؤرّج سدوسی ، ص 77؛ ابن حبیب ، 1384، ص 190ـ201، 218ـ219).

نشانه ای دیگر از موقعیت اجتماعی بنی تیم در عصر جاهلی ، سهم آنان در بازسازیهای کعبه است . مطابق پیمانهای قریش ، بنی تیم به همراه بنی مخزوم عهده دار بنایِ دیوارپشتی خانة کعبه (دُبُرالبیت ) بودند (ابن حبیب ، 1384، ص 332؛ قس طبری ، ج 2، ص 288: دیوار میان رکن اسود و رکن یمانی ). پس از ظهور اسلام نیز برخی از نامدارترین صحابة پیامبر از بنی تیم بودند، از جمله : ابوبکربن ابی قُحافه * (مؤرّج سدوسی ، ص 76؛ ابن کلبی ، ج 1، ص 94) وطلحة بن عبیداللّه (مؤرّج سدوسی ، ص 78؛ بلاذری ، ج 8، ص 213ـ214)، هر دو از نوادگان عمروبن کعب ؛ و نیز صُهَیب بن سنان * (ابن حبیب ، 1384، ص 310ـ311) و احتمالاً بلال بن رَباح * (بلاذری ، ج 1، ص 207ـ 208؛ قس «بلال بن رباح »)، هر دو از موالی تیم بن مرّه .

با اینهمه ، بنی تیم نسبت به دیگر تیره های قریش اهمیت کمتری داشتند، چنانکه در ماجرای سَقیفه و رقابت مهاجران با یکدیگر و با انصار (بویژه اوس و خزرج )، بیعت با مردی از تیمیان که گمان نمی رفت بتواند خلافت را در تیرة خود همیشگی سازد و دیگر قبایل را از این امر محروم کند، چندان دشوار نبود ( رجوع کنید به سخن فضل بن عباس در سرزنش بنی تیم در ابن ابی الحدید، ج 6، ص 21؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی ، ج 5، ص 227ـ 228)، اگر چه عوامل پیدایش ماجرای سقیفه در مناسبات و منازعات قبایل عرب خلاصه نمی شود.

پس از سقیفه «تیم » و «عدی » کنایه ای از نام ابوبکر و عمر نیز شد که بویژه مخالفان تصمیم سقیفه ، در سخنان خود به طرزی نمادین آن را به کار می بستند (برای نمونه رجوع کنید بهفقراتی از خطبة امام علی علیه السلام در ابن شهر آشوب ، ج 2، ص 46ـ 48؛ شعر منسوب به ابوسفیان ، خطاب به بنی هاشم و بویژه علی بن ابی طالب در ابن ابی الحدید، ج 6، ص 17ـ 18، ج ، ص 280ـ283؛ سیدحمیری ، متوفی 173، ص 377ـ 378).

پس از درگذشت ابوبکر نیز برخی از تیمیان عهده دار مناصب مهمی شدند، از جمله : قُنْفُذبن عُمَیربن جُدْعان ، از والیان مکه در زمان خلافت عمر (خلیفة بن خیاط ، ص 153)؛ عبداللّه بن قنفذبن عمیر، نخستین صاحب الشرطه در خلافت اسلامی ، منصوب از جانب خلیفة سوم (همان ، ص 179)؛ محمدبن ابی بکر، از والیان مصر در زمان خلافت علی بن ابی طالب (بلاذری ، ج 2، ص 383)؛ اسحاق بن طلحه ، از مسئولان دیوان خراج خراسان در زمان خلافت معاویه (همان ، ج 8، ص 236) و عبداللّه بن محمد (نوادة پنجم طلحه )، از قاضیان مدینه و مکه در روزگار خلافت هارون الرشید (سمعانی ، ج 1، ص 500؛ برای نام برخی دیگر از مقامهای حکومتی بنی تیم رجوع کنید بهد. اسلام ، همانجا).

برخی دیگر از تیمیان نامدار اینان اند: محمدبن مُنْکَدِر (54 ـ130) از تابعین ، که حدود دویست حدیث از صحابه نقل کرده (سمعانی ، ج 1، ص 499؛ زرکلی ، ج 7، ص 112)؛ سلیمان بن قَتّه از تابعین و شاعران شیعی و سرایندة اشعاری در رثای امام حسین و شهیدان کربلا (ابن قتیبه ، ص 598؛ ابومِخْنَف ، ص 7)؛ اسماعیل بن یسارنسائی (متوفی 130)، شاعر شعوبی و از موالی بنی تیم (زرکلی ، ج 1، ص 329)؛ ابوعثمان ربیعة بن ابی عبدالرحمان مشهور به ربیعة الرّأی ، از اصحاب رأی ، در استنباط فقهی ، که از صحابه و تابعین مدینه حدیث شنید و مالک بن اَنَس و سفیان ثوری از او روایت کرده اند (سمعانی ، ج 3، ص 35ـ36)؛ مالک بن انس (متوفی 179)، پایه گذار مکتب فقهی مالکی (ابن قُتَیبه ، ص 498) و ابوعبیده مَعْمَربن مُثَنّی (متوفی 209)، نحوی شعوبی و از موالی بنی تیم که در مثالب عرب کتابی نگاشت و به برخی باورهای خوارج پایبند بود (همان ، ص 543؛ ابن ندیم ، ص 58 ـ60، 322).


منابع :
(1) ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، قاهره 1385ـ1387/1965ـ1967، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(2) ابن حبیب ، کتاب المحبر ، چاپ ایلزه لیشتن شتتر، حیدرآباد دکن 1361/1942، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(3) همو، کتاب المنمق فی اخبار قریش ، چاپ خورشید احمد فارق ، حیدرآباد دکن 1384/1964؛
ابن حزم ، جمهرة

(4) انساب العرب ، بیروت 1403/1983، ابن درید، کتاب الاشتقاق ، چاپ عبدالسلام محمد هارون ، بغداد 1399/1979؛
(5) همو، کتاب جمهرة اللغة ، چاپ رمزی منیر بعلبکی ، بیروت 1987ـ 1988؛
(6) ابن شهر آشوب ، مناقب آل ابی طالب ، نجف 1956؛
(7) ابن عبدربه ، العقد الفرید ، چاپ علی شیری ، بیروت 1408ـ1411/ 1988ـ1990؛
(8) ابن قتیبه ، المعارف ، چاپ ثروت عکاشه ، قاهره 1960؛
(9) ابن کلبی ، جمهرة النسب لابن الکلبی ، ج 1، چاپ محمود فردوس العظم ، قاهره ?( 1982 ) ؛
(10) ابن منظور؛
(11) ابن ندیم ؛
(12) لوط بن یحیی ابومخنف ، مقتل الحسین ، قم 1398؛
(13) عمربن یوسف اشرف الرسولی ، طرفة الاصحاب فی معرفة الانساب ، چاپ ک . و. سترستین ، دمشق 1949، چاپ افست بیروت 1412/1992؛
(14) احمدبن یحیی بلاذری ، انساب الاشراف ، چاپ محمود فردوس العظم ، دمشق 1996ـ2001؛
(15) خلیفة بن خیاط ، تاریخ خلیفة بن خیاط ، دمشق 1397؛
(16) دائرة المعارف بزرگ اسلامی ، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی ، تهران 1367 ش ـ ، ذیل «ابوبکر» (از هادی عالم زاده )؛
(17) زرکلی ؛
(18) سمعانی ؛
(19) اسماعیل بن محمد سیدحمیری ، دیوان السیّدالحمیری ، چاپ شاکر هادی شکر، بیروت ( 1966 ) ؛
(20) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، لب الالباب فی تحریر الانساب ، بیروت : دارصادر، ( بی تا. ) ؛
(21) طبری ، تاریخ (بیروت )؛
(22) جوادعلی ، المفصّل فی تاریخ العرب قبل الاسلام ، بیروت 1976ـ 1978؛
(23) عمررضا کحّاله ، معجم قبائل العرب القدیمة و الحدیثة ، بیروت 1402/1982؛
(24) محمدبن محمدمرتضی زبیدی ، تاج العروس من جواهرالقاموس ، چاپ علی شیری ، بیروت 1414/1994؛
(25) مسعودی ، مروج (بیروت )؛
(26) مصعب بن عبداللّه ، کتاب نسب قریش ، چاپ لوی پرووانسال ، قاهره 1953؛
(27) مؤرّج سدوسی ، کتاب حذفٍ من نسب قریش ، چاپ صلاح الدین منجد، قاهره ?( 1960 ) ، چاپ افست بیروت 1396/1976؛
(28) یاقوت حموی ؛


(29) EI 2 , s.v. "Taym B . Murra" (by M. Lecker).

/ ستار عودی و سیداحمد هاشمی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4168
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست