تیکمه داش ، بخش و شهری در شهرستان بستان آباد.

1) بخش تیکمه داش . در جنوب شهرستان بستان آباد واقع است . از شمال به بخش مرکزی شهرستان بستان آباد و بخشهای مرکزی و مِهرَبان (در شهرستان سراب )، از مشرق به بخش تُرکمن چای (در شهرستان میانه )، از جنوب به بخشهای مرکزی و نَظَر کَهریزی (در شهرستان هشترود)، و از مغرب به بخش مرکزی شهرستان تبریز محدود و مشتمل است بر دهستانهای عباس شرقی ، عباس غربی ، اوجان شرقی ، سهندآباد و شهر تیکمه داش .

آبادیهای تیکمه داش (در 1375 ش ، 99 آبادی ) عمدتاً در کوهستان قرار دارند ( رجوع کنید به مرکز آمار ایران ، 1376ش ، ص 2ـ14). قسمتی از دامنه های شرقی و شمال شرقی سهند * در این بخش واقع است . از کوههای مهم آن ، اوچ تپّه (ارتفاع بلندترین قله : 218 ، 2 متر) در حدود پانزده کیلومتری جنوب غربی شهر بستان آباد و آقْداش (ارتفاع بلندترین قله : 538 ، 2 متر) در حدود نوزده کیلومتری جنوب شرقی بستان آباد است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 14، ص 133؛ جعفری ، ج 1، ص 48، 83). رودهای شَهر چای / شهری چای در مغرب ، کَلقان چای در مرکز و آلمالوچای در مشرق بخش جریان دارند و هر سه از سرشاخه های شمالی قَرَنْقوچای ، از ریزابه های آیدوغْموش و قِزِل اُوزَن اند ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 14، ص 132ـ133؛ جعفری ، ج 2، ص 97ـ99،311، 313، 400ـ 401؛ نیز رجوع کنید بهافشین ، ج 2، ص 187ـ 188، 193، 196).

از چشمه های فراوانی از جمله شیرین بلاغی و چاپُلی بُلاغی و کهریزکز و قره بابا، در تأمین آب آشامیدنی و آبیاری زمینها استفاده می شود.

تیکمه داش از گیا دارای گل گاوزبان ، خاکشیر، آویشن ، گون ، و درختان بنه و زالزالک است و از زیا گرگ ، روباه ، بلدرچین و عقاب در آن یافت می شود. محصولات عمدة آن گندم و جو و فرآورده های باغی ، از جمله سیب و گلابی و زردآلو و گردوست . پرورش گاو، گوسفند، بز، طیور و زنبورعسل در آنجا رواج دارد. قالی بافی در شهر تیکمه داش و برخی از آبادیهای بخش ، از جمله قره چای حاج علی ، مرکز دهستان سهندآباد (در 38 کیلومتری جنوب غربی شهر بستان آباد) صورت می گیرد (خاماچی ، ص 301؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 14، ص 133، 312، 315ـ316). بازارهای هفتگی در بعضی آبادیهای این بخش پررونق است ، از جمله شنبه بازار در آبادی قره چمن ، مرکز دهستان عباس شرقی ، در حدود 42 کیلومتری جنوب شرقی شهر بستان آباد (خاماچی ، ص 300؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 14، ص 316).

راه اصلی شهر بستان آباد به شهرهای هشترود و میانه از این بخش می گذرد. در 1329ـ1330 ش دهستانهای اوجان و سهندآباد و عباسی /عباس ، جزو بخش تیکمه داش کنونی ، در بخش بستان آباد شهرستان تبریز (در استان سوم ) ذکر شده است (ایران . وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال ، ج 1، ص 379؛ رزم آرا، ج 4، ص 54، 283، 327؛ نیز رجوع کنید به ایران . وزارت کشور، 1355 ش ، ص 10؛ همو، 1365 ش ، ص 9). تیکمه داش در 1369 ش بر اساس مصوبة دولت به بخش تبدیل شد (ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی ، 1381ش ، ص 2). طبق سرشماری 1375ش ، جمعیت بخش 338 ، 35 تن بوده است که حدود 7ر93% روستانشین و بقیه شهرنشین بوده اند. اهالی آن شیعة اثناعشری اند و به ترکی آذری سخن می گویند.

2) شهر تیکمه داش ، مرکز بخش تیکمه داش . در هجده کیلومتری جنوب شرقی شهر بستان آباد، در ارتفاع 900 ، 1 متری واقع است . این شهر در شمال شرقی کوههای قارقالان (ارتفاع بلندترین قله : ح 168 ، 2 متر) و قلیچ قَیَه (ارتفاع بلندترین قله : ح 184 ، 2 متر) قرار دارد. غارِ یاغشلو/ یاغشلی کُهُل در نزدیکی آن است . رود بنوچای از شهر می گذرد و رود بوستَکان چای در یک کیلومتری شرق آن جریان دارد. در پیرامون تیکمه داش چشمه های زیادی وجود دارد. بیشترین دمای شهر در تابستانها ْ30 و کمترین آن در زمستانها ْ25 - و میانگین بارش سالانة آن 380 میلیمتر است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 14، ص 134). دوشنبه بازار آن در منطقه مشهور است (خاماچی ، ص 301). شهر تیکمه داش بر سر راه اصلی تهران ـ تبریز واقع شده و فاصلة آن تا تبریز (در غرب ) 79 کیلومتر و تا میانه (در شرق ) 91 کیلومتر است ( رجوع کنید به فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 14، ص 89، 134). طبق تقسیمات کشوری ، تیکمه داش در 1376 ش شهر شد (ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و جتماعی ، 1381ش ، همانجا). طبق سرشماری 1375ش ، جمعیت شهر 225 ، 2 تن بوده است .

از پیشینة آن قبل از دورة قاجار، اطلاع چندانی در دست نیست . در 1233/1817، موریتس فون کوتسبو در سفرنامة خود از قریة «تکمه داش » به معنای توده سنگ ، نام برده است (ص 201). در 1249/1833، فریزر (ص 50) از روستای «تیکمداش » و در 1256ـ1257/1840ـ1841، اوژن فلاندن (ص 87) از آبادی «تخمه داغ » میان آبادیهای حاجی آباد/ حاجی آقا (در حدود شش کیلومتری جنوب غربی شهر بستان آباد) و قره چمن /قراچمن یاد کرده اند. در 1295، آبادی «تکمه داش » جزو محال عباس ، منزلگاه ناصرالدین شاه قاجار در سفرش به فرنگ بوده است (اعتمادالسلطنه ، ج 3، ص 1810). در 1318، در سفر مظفرالدین شاه قاجار به فرنگ ، از منزل «تکمه داش » در پنج فرسنگی (سی کیلومتری ) قره چمن و

سه فرسنگی (هجده کیلومتری ) حاجی آقا که 680 متر بلندتراز تهران بوده ، یاد شده است (مظفرالدین قاجار، ص 26، 31ـ33، 258).

خسته قاسم ، شاعر و نوازندة مردمی (عاشیق ) و معروف قرن دوازدهم ، که در شروان می زیست ، در آبادی تیکمه داش به دنیا آمده بود ( د. آ. ، ج 10، ص 79ـ80).

---

منابع :
(1) اعتمادالسلطنه ؛
(2) یداللّه افشین ، رودخانه های ایران ، تهران 1373ش ؛
(3) اولین نقشة برجسته نمای آذربایجان ، تهران : مؤسسه جغرافیائی و کارتوگرافی سحاب ، 1363ش ؛
(4) ایران . وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران ، تهران 1355ش ؛
(5) همو، فهرست واحدهای تقسیمات کشوری تا پایان شهریور ماه 1365 ، تهران 1365ش ؛
(6) ایران . وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال ، کتاب اسامی دهات کشور ، ج 1، تهران 1329ش ؛
(7) ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی . دفتر تقسیمات کشوری ، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، تهران 1377ش ؛
همو، نشریة تاریخ تأسیس

(8) عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن ، تهران 1381 ش ؛
(9) عباس جعفری ، گیتاشناسی ایران ، ج 1: کوهها و کوهنامة ایران ، ج 2: رودها و رودنامة ایران ، تهران 1368ـ1376ش ؛
(10) بهروز خاماچی ، فرهنگ جغرافیای آذربایجان شرقی ، تهران 1370ش ؛
(11) حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران ( آبادیها )، ج 4: استان سوم و چهارم ( آذربایجان )، تهران 1330ش ، 1355ش ؛
فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 14: میانه ، تهران :

(12) سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران ، 1376ش ؛
(13) جیمز بیلی فریزر، سفرنامة فریزر: معروف به سفر زمستانی ، ترجمة منوچهر امیری ، تهران 1364ش ؛
اوژن ناپلئون فلاندن ، سفرنامه

(14) اوژن فلاندن به ایران ، ترجمة حسین نورصادقی ، تهران 1356ش ؛


(15) موریتس فون کوتسبو، مسافرت به ایران دوران فتحعلی شاه قاجار، ترجمة محمود هدایت ، تهران 1365ش ؛
(16) مرکز آمار ایران ، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: شناسنامة آبادیهای کشور، استان آذربایجان شرقی ، شهرستان بستان آباد، تهران 1376ش ؛
(17) مظفرالدین قاجار، شاه ایران ، سفرنامة مبارکة شاهنشاهی ، بمبئی 1321؛
(18) نقشة راهنمای استانهای آذربایجان شرقی ـ غربی و اردبیل ، تهران : گیتاشناسی ، ( بی تا. ) ؛
(19) نقشة راههای ایران ، مقیاس 000 ، 500 ، 2:1، تهران : سازمان نقشه برداری کشور، 1377 ش ؛


(20) A ¦zarba ¦yjan Sa ¦vet Ensiklopediya ¦s  , Baku 1976- .

/ رحیم سرور /