responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4165

 

تیفاشی ، شِهاب الدین (شرف الدین ) ابوالعباس احمدبن یوسف ، قاضی ، ادیب و جواهر شناس تونسی ، که اشتهارش در جهان اسلام عمدتاً به سبب تألیف مبسوطی در بارة «اَحجارِ کریمه » (سنگهای بهادار) به نام أزهار الافکار فی جواهرالاحجار است .

وی در 580 در تیفاش (شهرکی به فاصلة سه روز راه از قَیْروان ) به دنیا آمد. اطلاعات چندانی در بارة او و خاندانش در دست نیست . پدر بزرگش ، احمد، قاضی بود. تیفاشی ، پس از تحصیل مقدمات دانشهای رایجِ آن روزگار در زادگاه خود، در نوجوانی به قاهره رفت و، از جمله ، نزد پزشک نامدار، عبداللطیفِ بغدادی * ، دانش آموخت . پس از تحصیلات و مطالعاتِ بیشتر در دمشق ، به زادگاه خود باز گشت و به مقام قضا (= قاضیگری ، فقاهت ) منصوب شد. مدتی پس از آن ، دوباره به قاهره رفت و تا پایان عُمر در آنجا مُقام کرد (برای اندک اطلاع موجود در بارة خاندانش ، که «دارای جاه ، حَسَب و نَسَب ، مناصبی از قضا و حِجابت ( = حاجبیگری در دربار سلاطین محلی ) » بودند رجوع کنید بهتیفاشی ، مقدمة محمدیوسف حسن و محمود بَسیونی خَفاجی ، بویژه ص 7ـ10). او در 651 در قاهره وفات یافت .

از فهرست آثار تیفاشی ، که بعض آنها از دست رفته است ، بر می آید که او در بسیاری از دانشهای روزگارِ خود متفنن و در بعض آنها (بویژه ، شناخت سنگهای بهادار) متخصص بوده است ( رجوع کنید به بروکلمان ، ج 1، ص 652، > ذیل < ، ج 1، ص 904؛ سارتون ، ج 2، بخش 2، ص 650؛ تیفاشی ، همان مقدمه ، ص 11ـ16). محمدیوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی ( رجوع کنید بهتیفاشی ، مقدمه ، ص 12ـ15) پانزده اثر وی را ذکر و وصف کرده اند. اسماعیل پاشا بغدادی نیز در هدیة العارفین (ج 1، ستون 94) نُه اثر وی را نام برده که برخی از آنها در فهرست حسن و بسیونی وجود ندارد.

یکی از معروفترینِ اینها رجوع الشیخ إلی صَباه («بازگشت پیرمَرد به جوانیِ خود») است (بغدادی ، ایضاح المکنون ، ج 1، ستون 549)، در بارة جنسیت و امور و مسائل و داستانهای مربوط به آن (در بارة درستی انتساب این کتاب به تیفاشی و ترجمه ها و اقتباسهای ترکی و فارسی آن رجوع کنید به اولمان ، ص 412، 425؛ نیز رجوع کنید بهادامة مقاله ). مهمترین تألیف او، أزهار الافکار ، موضوع اصلی این مقاله است .

قدیمترین تألیف مستقل در بارة سنگها و فلزهای ارزشمند در دورة اسلامی الجماهر فی الجواهر ابوریحان بیرونی (متوفی 440) است ( رجوع کنید به بیرونی * ، ابوریحان ، بخش 5: کانی شناسی )، شامل وصف 45 مادّه (چه «جواهر» و چه فلزها مانند آهن ، مس و سُرب ). تیفاشی که از این کتاب بیرونی ناآگاه بوده ، در حدود سیصد سال پس از بیرونی کتاب خود را تألیف کرده که فقط اختصاص به 25 سنگ گرانبها دارد، در 25 باب ( = فصل ) جداگانه . تألیف تیفاشی که در موارد مشترک میان این دو تألیف ، امتیازهایی نسبت به کتاب بیرونی دارد، شامل وصف این مواد است : مروارید، یاقوت ، زُمرّد، زَبَرجَد ، لعل ، بَنَفْش ، بَجادی (بیجاده * ) ، الماس ، عَین الهِرّ ، بازَهر ( رجوع کنید بهپادْزهر * )، فیروزه ، عَقیق ، جَزْع ، مغناطیس (= سنگِ آهن ربا)، سُنباده ، دَهْنَج ، لاجورد، مَرجان ، سَبَج (در فارسی : شَبَه )، جِمَشْت ، خَماماهان ، یَشْم ، یَشْب ، بلور، و طَلْق (معادلهای فرانسوی مأخوذ از کلمان ـ موله ، ص 241ـ246).

مآخذ أزهار الافکار عمدتاً مبتنی بر سه گونه منبع است : 1) مطالب مربوطة حکیمان قدیم یونانی ، مثلاً، ترجمة عربی کتاب الاحجار * منسوب به ارسطو، ترجمة عربی تألیف دیوسکوریدس * ، ترجمة بعض آثار جالینوس (در بارة «طبع » فلان مادّه و فواید درمانی آن )، «اسکندر» ( ؟ ) ، و ترجمة بعض آثار منسوب به بَلینوس * (بویژه سِرّ الخَلِیقة یا کتاب

العلل در بارة علتها و چگونگی تکوّن دنیا و ما فیها)؛ 2) استناد به گفته ها و توضیحاتِ راویانِ (به گمانِ او) در خورِ اعتمادِ هم روزگارِ او؛ 3) تحقیقات و مشاهداتِ خودِ او در طی سفرهایش (حتی تا «جزیرة ابن عُمَر» ( شهری در شمال موصل در عراق ) و تا حدود ارمنستان ). در وصف کانیهای مذکور، تیفاشی کوشیده است که از ذکر اباطیل و خرافات بپرهیزد. امانت او را در نقل نوشته های پیشینیان یا در روایت از هم روزگاران خود و نیز در مطالعات و پژوهشهایِ شخصی ، ویراستارانِ أزهار الافکار بسیار ستوده اند ( رجوع کنید به تیفاشی ، همان مقدمه ، ص 17ـ24).

در مورد هر مادّه ، تیفاشی عمدتاً به پنج موضوع می پردازد: «اصلِ» ( = چگونگی تکون ) آن ؛ «معدنِ» آن (یعنی کجاها در طبیعت یافت می شود)؛ «خواصِ» (درمانی یا جادویی ) آن ؛ کاربردها و فواید آن ؛ و بهای تجاری آن (در کشورهای مختلف ).

پیش از چاپ انتقادی محمدیوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی (1977) چاپی در خورِ اعتماد از أزهار

الافکار وجود نداشت . متن عربی ناموثق آن را با ترجمه ای ایتالیایی ، بیشا به چاپ رسانید (فلورانس ، 1818؛ چاپ جداگانة ترجمة ایتالیایی ، بولونیا ، 1906). روسکا نخستین کسی بود که با منتخباتی طولانیتر از ازهار الافکار در شرح کتاب الاحجار (ص 23ـ33) نشان داد که منابع یونانی قدیم تیفاشی عمدتاً دو تألیف مذکور منسوب به ارسطو و بلینوس بوده است .

نسخه های خطی عدیدی از أزهار الافکار با تفاوتهایی کمّی در بعض کتابخانه های جهان یافت می شود (مثلاً رجوع کنید به کلمان ـ موله ، ص 10 به بعد؛
بروکلمان ، همانجاها؛
محمدیوسف حسن و بسیونی خفاجی ، مقدمة أزهار ، ص 28ـ32، که از شش نسخة آن برای چاپِ أزهار استفاده کرده اند).

در مورد رُجوع الشیخ إلی صَباه ، گذشته از نسخه های خطی عدید آن ، چند چاپِ (سنگی یا حروفی ) آن نیز موجود است ، که همه دلالت بر محبوبیت و رواج این تألیف در گذشته دارد. حتی در سدة نوزدهم ، مترجمی با نامِ مستعار، آن را به انگلیسی ترجمه و چاپ کرده ( زندگینامة علمی دانشوران ، ذیل مادة ) و گویا ابن کمال پاشا آن را برای سلطان سَلیم عثمانی به ترکی ترجمه کرده است (تیفاشی ، همان مقدمه ، ص 13؛
نیز رجوع کنید بهحاجی خلیفه ، ج 2، ستون 835).


منابع :
(1) ابوریحان بیرونی ، الجماهر فی الجواهر ، چاپ یوسف الهادی ، تهران 1374 ش ؛
(2) ارسطو، کتاب الاحجار ، ترجمة ابن سرافیون ، چاپ روسکا، هایدلبرگ 1912؛
(3) اسماعیل بغدادی ، ایضاح المکنون ، ج 1، در حاجی خلیفه ، ج 3؛
(4) همو، هدیة العارفین ، ج 1، در حاجی خلیفه ، ج 5؛
(5) بلینوس ، سرّ الخلیقة و صنعة الطبیعة : کتاب العلل ، چاپ اورسولا وایسر، حلب 1979؛
(6) احمدبن یوسف تیفاشی ، کتاب أزهار الافکار فی جواهرالاحجار ، چاپ محمدیوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی ، قاهره 1977؛
(7) حاجی خلیفه ؛
(8) دیوسکوریدس ، هیولی الطبّ فی الحشائش و السموم ، ترجمة اصطفن بن بسیل و اصلاح حنین بن اسحاق ، چاپ سزار ا. دوبلر و الیاس ترس ، تطوان 1952؛


(9) Aristoteles, Das Steinbuch , ed. & tr. Julius Ruska, Heidelberg 1912;
(10) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942;
(11) Jean-Jacques Cle ¨ment- Mullet, Essai sur la mine ¨ralogie arabe , repr. Amsterdam [n.d.];
(12) Dictionary of scientific biography , ed. Charles Coulston Gillispie, New York: Charles Scribner's Sons, 1981, s.v. " A L- T ¦âfa ¦sh ¦â" (by M. Plessner & F. Klein-Franke);
(13) EI 2 , s.v. " A L-T ¦âfa ¦sh ¦â" (by J. Ruska and O. Kahl);
(14) George Sarton, Introduction to the history of science , Malabar, Fla. 1975;
(15) Ahmad B . Yu ¦suf T ¦âfa ¦sh ¦â, Fior di Pensieri sulle Pietre Preziose di Ahmed Teifascite , ed. A. R. Biscia, Florence 1818 (with Italian tr., 2nd ed. by C. R. Biscia, Bologna 1906);
(16) Manfred Ullmann, Die Nature-und Geheimwissenschaften im Islam , Leiden 1972.

/ هوشنگ اعلم /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4165
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست