responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4117

 

تهرانی ، ابوالفضل ، عالم جامع و مؤلف شیعی قرن سیزدهم و چهاردهم . در 1273 در تهران به دنیا آمد. از آنجا که اصل وی از شهر نور بوده ، ابوالفضل نوری نیز خوانده شده است (آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 6، ص 88؛ همو، 1337 ش ، ستون 33). برخی منابع (آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 9، قسم 1، ص 47؛
امین ، ج 2، ص 475) نام او را احمد ذکر کرده و ابوالفضل را که بدان مشهور است ، کنیه اش دانسته اند؛
اما با توجه به اینکه فرزندش ، میرزا محمد ثقفی (در بارة وی رجوع کنید به ادامة میرزاابوالفضل تهرانی ابوالقاسم سحاب ، تاریخ مدرسة عالی سپهسالار ، ( تهران ) ، ( بی تا. ) ، ص 114 مقاله )، از این موضوع اظهار بی اطلاعی کرده و نیز از خود وی نقل شده که پدرش پیش از تولد او نامش را ابوالفضل تعیین کرده بوده است ، نمی توان آن را درست دانست (رجوع کنید به تهرانی ، مقدمة محدّث اُرمَوی ، ص له ـ لو).

پدر میرزاابوالفضل ، میرزاابوالقاسم تهرانی * ، از جهت انتساب به دایی خود، محمودخان کلانتر، به کلانتری شهرت یافت و فرزندش ، ابوالفضل ، به این نام نیز خوانده شده است (آقابزرگ طهرانی ، 1337 ش ؛
امین ، همانجاها).

میرزاابوالفضل در کودکی تحصیل علوم دینی را آغاز کرد. او نخست علوم و فنون مقدماتی را نزد پدر خود آموخت ، تا جایی که پیش از بلوغ ، آنها را کاملاً فراگرفته بود (تهرانی ، مقدمة محدّث ارموی ، ص کح ، لج ـ لد)، آنگاه تحصیل فقه و اصول را در دورة سطح آغاز کرد و پس از آن دورة خارج را نزد سیدمحمد صادق طباطبایی و میرزا عبدالرحیم نهاوندی گذراند و به درجة اجتهاد رسید، فلسفه و عرفان را نیز از آقامحمدرضا قمشه ای و میرزاابوالحسن جلوه فراگرفت (آقابزرگ طهرانی ، 1404، ج 1، قسم 1، ص 54؛
تهرانی ، مقدمة محدّث ارموی ، ص کو، لد).

میرزاابوالفضل در 1300 رهسپار نجف شد و چندین ماه در آنجا ماند و در درس میرزا حبیب اللّه رشتی شرکت کرد، سپس به دعوت مرجع تقلید آن زمان ، میرزا محمدحسن شیرازی (میرزای شیرازی )، به سامرا رفت و در آنجا اقامت گزید و چند سال از درس فقه و اصول وی بهره برد و از نزدیکان او به شمار آمد. همچنین در آنجا رجال و دیگر علوم حدیثی را از میرزا حسین نوری آموخت و از محمدحسین کاظمینی (کاظمی ) اجازة روایت گرفت (آقابزرگ طهرانی ، 1337 ش ، امین ؛
تهرانی ، همانجاها؛
حبیب آبادی ، ج 6، ص 2043). او در 1306 برای انجام مراسم حج به مکه رفت و در بازگشت مدتی در نجف اقامت کرد تا اینکه به دعوت گروهی از مردم به تهران بازگشت (آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 6، ص 88 ؛
امین ، همانجا؛
تهرانی ، مقدمة محدّث ارموی ، ص له ). منابع سال بازگشت وی را مختلف ذکر کرده اند ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، 1337 ش ؛
حبیب آبادی ، همانجاها)، ولی فرزندش ، میرزامحمد ثقفی ، بازگشت او را در 1310 گفته است (تهرانی ، مقدمة محدّث ارموی ، ص کو؛
نیز رجوع کنید به همان ، ص له ).

میرزاابوالفضل پس از بازگشت به تهران ، مرجعیت و زعامت شرعی را به عهده گرفت ، به تدریس فقه و اصول و رجال و کلام پرداخت و نماز جماعت و مجلس وعظ و خطابه برپا داشت . او در 1312 مدرسة سپهسالار از بناهای میرزا حسین خان سپهسالار را افتتاح کرد، طلاب را در آن جای داد و در آن حلقة درس دایر کرد (امین ؛
حبیب آبادی ، همانجاها؛
تهرانی ، مقدمة محدّث ارموی ، ص له ؛
موسوعة ، ج 2، ص 254).

میرزاابوالفضل در ادبیات و سرودن اشعار عربی و فارسی توانا بود و هزاران بیت شعر از حفظ داشت ، تا جایی که سیدحیدر حِلّی ، از شاعران نامدار عراق ، هنگام رفتن به سامرا از هماوردی با او ناتوان شد و در مدح او قصیده ای سرود. سیدمحمدسعید حَبُّوبی از دیگر شاعران بنام نیز وی را ستوده است . او همچنین نثری شیوا داشت (آقابزرگ طهرانی ، 1404، ج 1، قسم 1، ص 53 ـ54؛
موسوعة ، ج 2، ص 253).

میرزاابوالفضل منطق ، فلسفه ، عرفان ، ریاضیات ، هیئت ، سیره و تاریخ نیز می دانست ، خوش محضر و دارای بیانی جذاب و حافظه ای قوی بود (آقابزرگ طهرانی ، 1404، ج 1، قسم 1، ص 54؛
امین ، همانجا؛
نیزرجوع کنید به موسوعة ، ج 2، ص 256ـ257). او در هشتم صفر 1316 بر اثر بیماری حصبه در تهران درگذشت و در حرم حضرت عبدالعظیم در کنار پدرش در مقبرة ابوالفتوح رازی به خاک سپرده شد (مدرس تبریزی ، ج 5، ص 73؛
حبیب آبادی ، ج 6، ص 2044؛
شریف رازی ، اختران فروزان ، ص 222ـ 223). برخی (قمی ، ج 1، ص 139؛
امین ، همانجا) درگذشت او را 1317 و مدفن او را قبرستان وادی السلام نجف ذکر کرده اند که درست نیست (تهرانی ، مقدمة محدّث ارموی ، ص کو).

میرزاابوالفضل آثار فراوانی داشته که بیشتر آنها به دست ما نرسیده است (رجوع کنید به همان ، مقدمة محدّث ارموی ، ص ز). برخی از آثار او عبارت اند از: 1) دیوان اشعار مشتمل بر قصاید و غزلیات عربی و فارسی در موضوعات مختلف از جمله مدح معصومین علیهم السلام . اشعار عربی این اثر به اهتمام سیدجلال الدین محدّث ارموی و با مقدمة طولانی وی در 1369 (یا 1370) در تهران به چاپ رسیده است (حبیب آبادی ، همانجا؛
موسوعة ، ج 2، ص 255ـ256؛
نیزرجوع کنید به تهرانی ، مقدمة محدّث ارموی ، ص قح )؛
2) شفاء الصُدور فی شرح زیارة العاشور که استاد وی ، میرزای شیرازی ، نیز بر آن تقریظ نوشته و از بهترین شرحهاوترجمه های فارسی زیارت عاشورا به شمار آمده است . تألیف آن در 1309 به پایان رسید و اولین بار در 1310 در بمبئی چاپ شد. سپس در 1407، با تحقیق سیدعلی موحد ابطحی در دو جلد در قم و در 1376 ش با تصحیح و تعلیق سیدابراهیم شبیری زنجانی در یک جلد در تهران به چاپ رسید (امین ، همانجا؛
موسوعة ، ج 2، ص 256)؛
3) الاءصابة فی مَن أجمعت علیه العصابة ، شرح منظوم ارجوزة هفده بیتی سیدمهدی بحرالعلوم در علم رجال در بارة اصحاب اجماع به عربی . این شرح که مشتمل بر 368 بیت است در 1304 در سامرا به پایان رسید. نسخة خطی آن در کتابخانة مجلس شورای اسلامی موجود است (شریف رازی ، اختران فروزان ، ص 223؛
موسوعة ، ج 2، ص 254)؛
4) تمیمة المحدّث (یا تمیمة الحدیث ) منظومه ای به عربی در علم درایه ؛
5) صَدْحُ الحَمامة فی احوال الوالد العلاّ مة در شرح زندگانی پدرش و نیز قسمتهایی از زندگانی خود او به عربی ؛
6) قلائد الدرر فی نظم اللؤلؤ المنتثر که در آن کتاب الشافیة ابن حاجب را در علم صرف به نظم درآورده و برخی مطالب آن را رد کرده و مطالبی نیز به آن افزوده است . تألیف این اثر که بالغ بر شش هزار بیت است ، پیش از چهارده سالگی وی آغاز شده است (آقابزرگ طهرانی ، 1404، ج 1، قسم 1، ص 54؛
تهرانی ، مقدمة محدّث ارموی ، ص لد؛
موسوعة ، ج 2، ص 255ـ 256)؛
7) تنقیح المقالة فی تحقیق الدلالة ، رساله ای به عربی در بحث دلالات منطق و اصول فقه است و با اینکه حجم زیادی دارد، به اتمام نرسیده است (آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 26، ص 239؛
موسوعة ، ج 2، ص 255)؛
8) حاشیة الاسفار که تعلیقات او بر الاسفار الاربعة ملاصدرا و به عربی است ؛
9) الرسالة العشقیة در بیان مسئله ای عرفانی و به عربی است ؛
10) مُنیة البصیر فی بیان کیفیة الغدیر به عربی ؛
11) حاشیة فرائد الاصول ؛
12) حاشیة المکاسب (تهرانی ، همانجا؛
موسوعة ، ج 2، ص 255ـ 257. برای آگاهی از سایر آثار وی رجوع کنید به موسوعة ، ج 2، ص 254ـ257).

فرزند میرزاابوالفضل ، میرزامحمد ثقفی ، از علما و فضلای معاصر بوده است . او در جمادی الا´خرة 1313 در تهران به دنیا آمد و از کودکی تحصیل علوم دینی را آغاز کرد و پس از گذراندن دورة مقدماتی ، سطوح عالی فقه و اصول را نزد آقامیرزا کوچک ساوجی و شیخ آقابزرگ ساوجی آموخت . در 1341 به قم رفت و حدود هفت سال در آنجا ماند و در درس خارج فقه و اصول شیخ عبدالکریم حائری یزدی شرکت کرد و از او تصدیق اجتهاد گرفت . چندی نیز در درس فقه آقامحمدرضا اصفهانی مسجدشاهی حاضر شد. او همچنین فلسفه و کلام را از سیدابوالحسن رفیعی قزوینی فراگرفت (شریف رازی ، گنجینة دانشمندان ، ج 4، ص 412ـ413).

ثقفی سپس به تهران بازگشت و در مسجد پامنار به تبلیغ و اقامة جماعت و تألیف و تدریس پرداخت . او نیز مانند پدرش طبع شعر و ذوق غزل سرایی داشت . روان جاوید در تفسیر قرآن که در پنج جلد به چاپ رسیده است و غرر العوائد ، شرح و حاشیه بر دررالفوائد شیخ عبدالکریم حائری یزدی از جمله آثار اوست (شریف رازی ، همانجا؛
همو، اختران فروزان ، ص 223ـ 224). ثقفی در مرداد 1364 درگذشت («به یاد عالم بارع آیت اللّه حاج میرزامحمد ثقفی تهرانی »، ص 34).


منابع :
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/ 1983؛
(2) همو، طبقات اعلام الشیعة ، جزء 1: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر ، مشهد 1404؛
(3) همو، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال ، چاپ احمد منزوی ، تهران 1337 ش ؛
(4) امین ؛
(5) «به یاد عالم بارع آیت اللّه حاج میرزامحمد ثقفی تهرانی »، کیهان فرهنگی ، سال 2، ش 5 (مرداد 1364)؛
(6) ابوالفضل بن ابوالقاسم تهرانی ، دیوان ، چاپ جلال الدین محدّث ارموی ، ( تهران ) 1369؛
(7) محمدعلی حبیب آبادی ، مکارم الا´ثار در احوال رجال دو قرن 13 و 14 هجری ، ج 6، اصفهان 1364 ش ؛
(8) محمد شریف رازی ، اختران فروزان ری و طهران ، یا، تذکرة المقابر فی احوال المفاخر ، قم : مکتبة الزهراء، ( بی تا. ) ؛
(9) همو، گنجینة دانشمندان ، ج 4، تهران 1353 ش ؛
(10) عباس قمی ، کتاب الکنی و الالقاب ، صیدا 1357ـ 1358، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(11) مدرس تبریزی ؛
(12) موسوعة مؤلفی الامامیة ، قم : مجمع الفکر الاسلامی ، 1378 ش .

/ ناصرالدین انصاری قمی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4117
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست