تومِن (به روسی : تیومن ) ، شهری در کنار رود تورا / توره ، واقع در سیبری غربی . تومن قبلاً چمگی ـ تورا خوانده می شد و مسکن تومنلی ها، شاخه ای از تاتارهای سیبری ، بود که در 1305ش /1926 بالغ بر 636 ، 22 تن بودند. احتمالاً نام محل از تومِن (واحد مالی ـ اداری دوران چنگیز) گرفته شده است . تومن ( > ترکی : تومن ، به معنای ده هزار > تخاری الف : تمان ، ب : تمانه )، از نخستین وامواژه ها در زبان مغولی ، به معنای واحد نظامی به تعداد ده هزار است (کلاوسون ، ص 507 ـ 508؛ اشپولر، ص 303، 333، 337؛ ناسونوف ، ص 98 به بعد؛ نیز رجوع کنید به تومان * ). در این منطقه عمدتاً اقوام اورالی ، بویژه مردم خانتی اویغوری / اوستیاک و مانسی / وگول ، ساکن بوده اند که بر اثر حکومتهای پی درپی ترک (خان نشین کیمک / کیماک ــ که جغرافیدانان مسلمان قرن سوم از حال آنان آگاه بودند ــ و وارث آن ، اتحاد طوایف قپچاق ، از اوایل قرن پنجم تا دهة 630 / از اوایل قرن یازدهم تا دهة 1230) در این منطقه جابجا و در هم ادغام شده بودند.

این منطقه که مرکز مهم تجارت خز بود، در «اولوسِ» (قلمرو قبیله ایِ) جوجی قرار داشت و شامل بخشهایی از اراضی متعلق به برادران باتو (شیبان و اوردا ) می شد. با تجزیة اولوسِ جوجی ، در اواخر قرن هشتم / چهاردهم ، تای بوغا (شخصیتی نیمه افسانه ای ، احتمالاً از تبار نوگای / نوغای ؛ رجوع کنید به فرانک ، ص 8 ـ12) را به اشتباه در تأسیس «خان نشین تومن » به مرکزیت سیاسی چِمْگی ـ تورا، دخیل دانسته اند، که بعدها از آن خان نشین سیبیر پدید آمد.

تاریخ اولیة خان نشین تومن روشن نیست . ظاهراً ایبک / ایبق شیبانی (متوفی 898 یا900/ 1493 یا 1495)، پس از آنکه به واسطة جنگهای نوغای توختمش (توقتمش * ) ــ که به این منطقه پناه آورده و بعد از شکست در 801 در ورسکلا ناپدید شده بود ــ و متعاقب آن ، فعالیتهای دولت سازی ابوالخیر (متوفی 872)، متحدکنندة طوایف ازبک ، متحمل لطمات و آسیبهایی شده بود، درست قبل از آنکه به اتفاق متحدان نوغایی خود، اردوی بزرگ را ــ که سریعاً رو به اضمحلال می رفت ــ غارت کند و احمد، خان آن را در 886 به قتل برساند، در بخشهایی از منطقه قدرت را به دست گرفت .

ایبک (ابراهیم ) متصرفات خویش را در حوالی تبل وسعت بخشید و با «مَر» (عُمَر؟)، حاکم تای بوغایی چمگی ـ تورا، پیوندهای خانوادگی بر قرار کرد. با این حال ، او برادر زن تای بوغایی خود را کشت و نوة مر، محمد (ممت / مخمت / مگمتوک )، با کشتن ایبک انتقام گرفت و متعاقب آن ، کرسی خان نشین تومن را از چمگی ـ تورا به سیبیر/ ایسکر/ کاش لق ــ که احتمالاً از مراکز سیاسی قدیمی اوستیاک بود ( > مجموعة کامل سالنامه های روسی < ، ج 36، ص 47؛ آرمسترانگ ، ص 66ـ67؛ فرانک ، ص 12ـ14) ــ منتقل کرد.

برادر ایبک ، که از طالبان قدرت در اردوی بزرگ بود (901/ 1496) به تصرف بخشهایی از خاک تومن ادامه داد. قولْلوق سلطان ، بر اساس منابع روسی ، آخرین امیر شیبانی بود که توانست در این منطقه پایگاه ثابتی برای خود به وجود آورد. در اوایل قرن دهم منطقه در دست تای بوغاییها بود؛
یعنی ، ظاهراً خان نشین تومن کاملاً در خان نشین سیبیر تحلیل شده و رسماً از میان رفته بود. حد و مرز هیچیک از دولتهایی که نام بردیم مشخص نیست . ظاهراً هر یک شامل چند امیرنشین اویغوری بوده است .

در 970 کوچوم خان * با پشتیبانی ازبکها ــ که در آن هنگام بر ماوراءالنهر تسلط داشتند ــ قدرت یافت و شیبانیها را به این منطقه باز گردانید و تا 990/1582، که روسها سیبری را تصرف کردند، قدرت خویش را حفظ کرد. کوچوم را می توان عامل مهاجرت بعضی از گروههای تاتار ولگا به منطقه دانست ، هر چند قویترین حرکت تاتارهای ولگا ـ اورال به این منطقه در عصر جدید (قرن نوزدهم ـ اوایل قرن بیستم ) انجام گرفت (تومیلوف ، 1992، ص 17). شهر روسی تیومن در 994/ 1586 در نزدیکی چمگی ـ تورا بنیان نهاده شد. دیگر مراکز شهرنشینی دولت کوچک تومن ، قزل ـ تورا و جنگی ـ تورا بود (کیزلاسوف ، ص 47، 59).

---

منابع :


(1) T. Armstrong, ed., Yermak's campaign in Siberia , tr. T. Minorsky, London 1974;
(2) G. Clauson, A dictionary of pre- thirteenth century Turkish , Oxford 1972;
(3) J. Forsyth, A history of the peoples of Siberia , Cambridge 1992;
(4) A. Frank, The Siberian chronicles and the Taybughid Biys of Sibir' , Bloomington 1994;
(5) P.B. Golden, An introduction to the history of the Turkic peoples , Wiesbaden 1992;
(6) L.R. Kyzlasov, Pis'mennie izvestiyo drevnikh gorodakh Sibiri , Moscow 1993;
(7) J. Martin, The iumen' khanate's encounters with Muscovy 1481-1505 , in Ch. Lemercier-Quelquejay, et al ., eds., Passإ turco-tatar, pre sent soviإtique , Paris 1986, 79-87;
G.F. Mueller (Miller), lstoriya Sibiri ,





(8) Moscow and Leningrad 1937, I;
(9) A.N. Nasonov, Mongoli i Rus' , Moscow and Leningrad 1940;
(10) A.P. Okladnikov, et al ., eds., lstoriya Sibiri , Leningrad 1968, I-II;
(11) Polnoe sobranie russkikh letopisey , XXXVI (Moscow 1843);
(12) V.V. Radlof, lz Sibiri , Russ. tr. K. D. Tsivina and B.E. C ¨istovaya, Moscow 1989;
(13) B. Spuler, Die Coldene Horde. Die Mongolen in Russland 1223-1502 , Wiesbaden 1965;
(14) N. A. Tomilov, ـtnic §eskaya istoriya tyurkoyazic §nogo naseleniya zapadno- sibirskoy ravn  °n  ° kontsa xvi-nac ¨ala XX V , Novosibirsk 1992;
(15) idem, Sovremenn  °e etnic §eskie protsess  °sredi sibirskikh tatar , Tomsk 1978 ;
(16) V.V. Vel'yaminov-Zernov, "Issledovaniya o kasimovskik ¢h ¢tsaryak ¢h ¢itsarevic §akh", in Trudف VOLAO , IX-XI (St. Petersburg 1863-1887).

/ پ . ب . گولدن ( د. اسلام ) /