باهلی ،

ابونصر احمدبن حاتم ، ادیب و لغوی عرب . در حدود 140 در بغداد متولد شد. شاگرد خاص اَصْمَعی * (متوفی 213) و راوی همة آثار او بود. نزد ابوعبیده * (متوفی 209) و ابوزیدانصاری * (متوفی 215) نیز تلمّذ کرد (ابن ندیم ، ص 61؛ خطیب بغدادی ، ج 4، ص 114؛طبری ، ج 9، ص 145). به لغت نویسی و روایت شعر دلبستگی خاص داشت . به مکتب ادبی و لغوی بصره وابسته بود و به وثوق در روایت و ضبط شهرت داشت (خطیب بغدادی ، همانجا). ابوالعباس ثَعْلَب (متوفی 290) از او و با واسطة او، از اصمعی روایت کرده است (همانجا). باهلی سفری به اصفهان کرد و پس از چند ماه ، عازم حج شد؛ از آنجا به بصره رفت (یاقوت حموی ، ج 2، ص 285) و در 231 درگذشت (طبری ، ج 9، ص 145). از آثار او، که بیشتر در لغت بوده و همه از میان رفته است ، منقولات و روایاتی در کتب دورة بعد یافت می شود (مانند آنچه ازهری در تهذیب اللغه به روایت ثعلب از او نقل کرده است ). کتاب الالفاظ او از منابع احمدبن یوسف الفِهْری (متوفی 691) در تحفة المجد الصریح فی شرح کتاب الفصیح بوده است (مقدمة آن را عبدالعزیز میمنی در مجلة المجمع العلمی العربی ، ش 3، ج 35، ص 543 ـ 545 چاپ کرده است ). اثر دیگرش ما یَلْحَنُ فیه العّامة است که ، مانند کتابهای مشابه قرن سوم ، برای صیانت زبانِ فصیح تألیف شده و شامل الفاظ و تعبیرات غلط عامیانه بوده است . محمدبن حسن زُبیدی (متوفی 379) ـ که کتاب لَحْن العوام او در دست است ـ در چهارده موضع از رسالة باهلی نقل قول کرده است . اثر دیگر باهلی کتاب الاجناس است که در حدود دو جزء بوده و برمبنای کتابی به همین نام از اصمعی ، با اضافاتی از روایات ابوزید انصاری ، تألیف شده است (سزگین ، ج 8، ص 88). ذکر این کتاب در فهرسة ابن خَیْر (ص 381، 398) نشانة معروفیت و تداول آن در اندلس بوده است . علاوه بر اینها، یک دسته از آثار او رساله هایی است دربارة گیاهان و درختان و شتران و اسبان و پرندگان و جنگ افزارها و جز آن (مانند کتاب الشجر و النبات ، کتاب الاءبِل ، کتاب الطَیْر، کتاب الجَراد ) که برخی تا قرن هفتم نیز موجود بوده است (سزگین ، ج 8، ص 88 ـ89).

---

منابع :
(1) ابن ندیم ، کتاب الفهرست ، چاپ رضا تجدد، تهران 1350 ش ؛
(2) محمدبن خیراشبیلی ، فهرسة ما رواه عن شیوخه من الدواوین المصنفة فی ضروب العلم وانواع المعارف ؛
(3) احمدبن علی خطیب بغدادی ، تاریخ بغداد، مدینه ( بی تا. ) ؛
(4) محمدبن حسن زُبیدی ، لحن العوام ، چاپ رمضان عبدالتواب ، قاهره 1964؛
(5) خیرالدین زرکلی ، الاعلام ، بیروت 1986، ج 1، ص 109؛
(6) عبدالرحمن بن ابی بکرسیوطی ، المزهر فی علوم اللّغة و انواعها ، چاپ محمداحمد جادمولی ، علی محمد البجاوی ، و محمدابوالفضل ابراهیم ، قاهره ( بی تا. ) ، ج 2، ص 408، 411؛
(7) خلیل بن ایبک صفدی ، کتاب الوافی بالوفیات ، ج 6، چاپ دیدرینغ ، ویسبادن 1392/1972، ص 295ـ296؛
(8) محمدبن جریر طبری ، تاریخ الطبری : تاریخ الامم و الملوک ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، بیروت ( 1382ـ1387/1962ـ1967 ) ؛
علی بن یوسف قفطی ، انباه

الرّواة علی انباه النّحاة ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، قاهره 1369ـ1374/1950ـ1955، ج 1، ص 36ـ37؛
عمررضا کحاله ، معجم المؤلفین ، بیروت ( تاریخ مقدمه 1376 ) ، ج 1، ص 186؛
عبدالعزیز میمنی ، « ( مقدمة ) تحفة المجدالصریح فی شرح الکتاب الفصیح »، مجلة المجمع العلمی العربی ، ج 35، ش 3 (1960)؛
یاقوت حموی ، معجم الادباء ، بیروت 1355ـ1357/1936ـ 1938، ج 2، ص 283ـ285؛


Fuat Sezgin, Geschichte des Arabischen Schrifttums , Leiden 1967-1984.

/ احمد طاهری عراقی /