توفیق پاشا ، احمد ، وزیر امورخارجه و آخرین صدراعظم عثمانی . در 1261 در اُسکُدار، از توابع استانبول ، به دنیا آمد. از خانواده ای اصیل و توانگر بود که تبارشان به خانزاده های کریمه می رسید. پس از تحصیلات مقدماتی به مدرسة نظام رفت . افسر سواره نظام بود که از ارتش کناره گرفت و وارد دایرة ترجمة باب عالی ( رجوع کنید بهترجمان * ) شد. در پرتو شایستگی ، پشتکار و تلاش ، در اندک زمانی ، ترقی کرد. از 1289 تا 1313 از طرف وزارت امورخارجه در سفارتخانه های عثمانی در رم ، وین ، برلین ، آتن و پترزبورگ سِمت دبیر دومی و کارداری داشت . توفیق پاشا در مدت چهارده سال خدمت در سمت وزارت امورخارجه اعتماد و تقدیر سلطان عبدالحمید دوم را جلب کرد، تا آنجا که در 1326، علاوه بر سمت وزارت ، عضویت مجلس اعیان نیز به او اعطا شد اما در پی استعفای کامل پاشای قبرسی و سقوط دولت در صفر 1327، توفیق پاشا نیز از سمت خود برکنار گردید. اندکی بعد، به سفارت لندن منصوب شد. در این زمان ، در پی وقایع 8 ربیع الاول ، حکومت دچار بحران شد و چون توفیق پاشا شخصی درستکار، بی طرف ، فارغ از وابستگی به احزاب و مورد اعتماد همگان بود، مأمور تشکیل دولت جدید گردید (22 ربیع الاول 1327). وی با معزول شدن سلطان عبدالحمید دوم و به سلطنت رسیدن محمد پنجم در 15 ربیع الا´خر از صدارت برکنار شد و بار دوم به عنوان سفیر عثمانی به انگلستان اعزام گردید و تا آغاز جنگ جهانی اول در 1332/ 1914 در همان سمت باقی ماند.

پس از پایان گرفتن جنگ ، به جای طلعت پاشا، مأمور تشکیل کابینه شد، اما به سبب مداخلات مستمر حزب اتحاد و ترقی این مأموریت را نپذیرفت ؛ در عوض ، پس از امضای پیمان ترک مخاصمة مندرس ( میان متفقین و عثمانی ) از سوی وحیدالدین ( = محمد ششم ) ، سلطان جدید، و در پی استعفای عزّت پاشا، به جای وی به صدارت رسید (5 محرّم 1337/ 11 اکتبر 1918). در دومین روز صدارت وی ، نیروی دریایی متفقین وارد استانبول شد و شهر را اشغال کرد. سلطان نیز به دلایل گوناگون و اصرار متفقین ، مجلس را منحل کرد. در پی آن ، توفیق پاشا نیز به سبب تغییراتی که می خواست در کابینه بدهد از کار برکنار شد ولی اندکی بعد بار دیگر برای تشکیل کابینه مأموریت یافت . او با اینکه اعضای کابینه را به دلخواه برگزید، توفیقی به دست نیاورد و مجبور به استعفا شد و صدارت را به دامادْ فریدپاشا واگذار کرد (9 ربیع الا´خر 1337). توفیق پاشا بعد از آن به مدت دو سال ریاست مجلس اعیان و نمایندگی در اجلاس صلح پاریس را به عهده داشت و سرانجام در 7 صفر 1339، پس از دامادْ فریدپاشا، آخرین کابینة دولت عثمانی را تشکیل داد.

توفیق پاشا، به نمایندگی حکومت عثمانی از استانبول ، در کنار نمایندگان آنکارا، در اجلاس لندن (از جمادی الا´خرة 1339/ 27 فوریة 1921 تا 2 رجب / 12 مارس همان سال ) که به مناسبت پیروزی ترکها در جنگ استقلال (ملی مجادله ) برگزار شده بود، شرکت کرد، ولی با واگذاری نوبت سخنرانی خود به نمایندگان آنکارا حمایتش را از آنان اعلام داشت ، و پس از رانده شدن کامل دشمن ( عوامل حکومت استانبول ، متفقین ، بخصوص یونان ) از آناطولی ، که به پیروزی نهایی و قطعی ترکها در جنگ استقلال و الغای سلطنت عثمانی انجامید (10 مهر 1301/ اول نوامبر 1922)، بلافاصله از سمت خود کناره گرفت و امور دولت را در اختیار رفعت پاشا، نمایندة حکومت آنکارا، گذاشت .

توفیق پاشا، که با وقفه های کوتاه چهار بار به صدارت رسیده بود، در مجموع دوسال ونیم صدارت کرد و در 17 مهر 1315/ 2 شعبان 1355 درگذشت . نخستین دورة صدراعظمی توفیق پاشا ــ که 21 روز طول کشید ــ مصادف بود با معزول شدن عبدالحمید از سلطنت . در دومین دورة صدارت او، نیروهای دریایی متفقین استانبول را اشغال کردند و آخرین دورة صدراعظمی او نیز مصادف بود با سقوط حکومت و الغای سلطنت عثمانی ؛ ازینرو برخی محافل این وقایع را به بداقبالی یا بدقدمی او نسبت داده اند. توفیق پاشا شریف ، در وظایف دولتی بسیار امین ، در سلوک اجتماعی شکیبا، در گفتار صریح اللهجه و نزد عموم مردم محترم و معتمد بود. به سبب همین مزایا بود که در بحرانیترین زمانها به صدارت منصوب می شد.

خاطرات توفیق پاشا را نوه اش ، شفیق اکدای ، همراه با تحقیقات وسیعی در بارة زندگی او، به نام > پدربزرگ من ، احمد توفیق پاشا، آخرین صدراعظم < منتشر کرده است (استانبول 1986).

---

منابع :
(1) لطفی سیماوی ، سلطان محمدرشاد خانک و خلفنک سراینده کوردکلرم ، استانبول 1340؛


(2) I smail Hami Dani ímend. I zahl  Osmanl  Tarihi Kronolojisi , V , Istanbul 1971, 106;
(3) Mahmud Kema ªl I nal, Osmanl Devrinde Son Sadr  azamlar , I-IV , Istanbul 1940-1953, III , 1704-1712, IV , 1713-1762;
(4) Ar âI nan, "Son Sadra ªzam Tevfik Pa ía ve Og §ullar â", Tarih ve Toplum , no. 5 (1984), 55-60, no. 6,17-23, no.7,50,54;
(5) Ali Fuad Tدrkgeldi, Gخrدp I íittiklerim , Ankara 1951, 27-32, 163-182.

/ کمال بیگدلی ( د. ا. د. ترک ) /