تورنگ تپه ، محوطه ای باستانی با آثاری از اواخر هزارة ششم پیش از میلاد تا دورة ایلخانی در سدة هفتم هجری ، واقع در هجده کیلومتری شمال شرقی گرگان یا استرآباد قدیم . در بارة وجه تسمیة این محوطه آگاهی دقیقی در دست نیست . این محوطه به وسعت تقریبی سی هکتار، با یک فرو رفتگی ، که در فصل بارندگی به دریاچة کوچکی تبدیل می شود، به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم شده است . سه عارضة عمدة این محوطه عبارت اند از: 1) تل بزرگ مخروطی شکلی به قطر 110 متر و ارتفاع 35 متر در شمال دریاچه به نام تپة بزرگ . محدودة وسیع و مسطحی در شمال تپة بزرگ وجود دارد که گورستانِ روستای همجوار است . این روستا در جنوب شرقیِ تپة بزرگواقع شده است . در مغرب دریاچه بخش دیگری از محوطه با نام تپة کوچک و در جنوب دریاچه تپة وسیع و کم ارتفاع جنوبی قرار دارد (وولسین ، ص 3، 5؛ بوشارلا و لوکنت ، ص [I] ).

اهمیت تورنگ تپه با کشفِ اتفاقی مجموعه اشیایی معروف به گنج استرآباد در 1257/1841 آشکار شد. برخی از اشیای این مجموعه را، که امروزه از سرنوشت آنها اطلاعی در دست نیست ، به دربار محمدشاه قاجار فرستادند (دئی ، 1969 الف ، ص 11؛ وولسین ، ص 3) و در آنجا دوبد ، دیپلمات و پژوهشگر روسیِ فرانسوی تبار، آنها را مطالعه و طرحهایی از آنها تهیه کرد. دوبد در سفری به ناحیة گرگان ، محل کشف اشیا را در تورنگ تپه شناسایی و نتایج مطالعات خود را با عنوان > پژوهشی در بارة گورکانِ تازه کشف شده در حوالی استرآباد < در 1301/1884 منتشر کرد. در بهار و پاییز 1310 ش / 1931، فردریک وولسین از طرف مؤسسة امریکایی هنر و باستان شناسی ایران و موزة دانشگاه پنسیلوانیا، در تورنگ تپه حفاری کرد ( رجوع کنید بهوولسین ، ص 1ـ2؛ دئی ، 1969 الف ، همانجا). با اینکه وی به یافته های مشابه با گنج استرآباد دست نیافت ، کاوشهای او نشان داد که قدمت آثار تورنگ تپه به هزارة چهارم پیش از میلاد می رسد. پس از آن بین سالهای 1340 و 1358 ش / 1960 و 1979 ژان دِئِی از دانشگاه لیون فرانسه ، به سیزده فصل حفاری مداوم در تورنگ تپه پرداخت که حاصل آن تعیین گاه نگاری روشنی از محوطه با نُه دورة فرهنگی بود که یکی از مهمترین مراکز استقرار در شمال شرق ایران محسوب می شود.

کهنترین آثار استقرار در تورنگ تپه ، در کاوشهای تپة کوچک و تپة جنوبی محوطه شناسایی شد. برای سهولت در مقایسة یافته ها و گاه نگاری ، دئی ادوار کهن (نوسنگی ، عصر مس و سنگ ، عصر مفرغ ) فرهنگی تورنگ تپه را مانند طبقه بندی لایه های تپه حصار نامگذاری کرد. بدین ترتیب ، سه عصر بزرگ فرهنگی ، که هریک به دوره هایی تقسیم شده ، مشخص گردید. رسیدن به لایه های سه گانة عصر نخست ( C , I B , I A I )، به دلیل وجود بستر آب زیرزمینی ، ممکن نشد؛ ازینرو، آثار این عصر به خرده سفالهای مشابه فرهنگ جیتون (در نزدیکیِ عشق آباد ترکمنستان ) منحصر می شود که در خشتها و لایه های ادوار بعدی یافته شده است . شاید فرهنگی واحد در این خطه ، با گستره ای از دشت گرگان تا جنوب ترکمنستان ، در اواخر هزارة ششم پیش از میلاد وجود داشته و به نظر دئی ، تورنگ تپه محل استقرار مهمی در حد فاصل جیتون و غار هوتو در مازندران بوده است (1969 الف ، ص 12؛ همو، 1967، ص 35).

آثار عصر دوم که فقط در گمانة حفر شده در تپة کوچک یافته شده ، شامل دو دورة الف و ب ( B II و ( A II )) است که نامگذاری آنها باوجود یافته های متفاوت ، منطبق با گاه نگاری تپه حصار است . در دورة اول ( A II )، نخستین سفالهای خاکستری داغدار همراه با سفالهای قرمز منقوش به سیاه یافت شدند که کهنترین نوع سفال خاکستری داغدار درایران اند. در دورة بعدی ( B II )، سفال خاکستری داغدار کاملاً جانشین سفال منقوش شده است . گفتنی است که هیچ وقفة لایه نگاری بین این دو دوره وجود ندارد و تقسیم بندی دئی فقط بر مبنای تغییر نوع و شکل سفالینه هاست . هنوز روشن نیست این تغییر ناشی از تحولی بومی در ساخت سفال بوده یا اینکه قوم یا اقوام جدیدی سفال خاکستری داغدار را به این ناحیه آورده اند. تاریخِ نمونه ای از یافته های واپسینِ لایه های دورة دوم ، در حدود 2375 ق م تعیین شده است (دئی ، 1969 الف ، ص 13).

در دورة نخست عصر سوم ( A III ) تغییر محسوسی در یافته های معماری مشاهده می شود. با اینکه سفالهای این دوره مشتق از سفال خاکستری داغدار عصر اول اند، وجود اَشکال جدید حاکی از نوعی تغییر در آنهاست . غنای اشیای یافته شده در قبور این دوره ، نشانة شکوفایی اقتصادی تورنگ تپه در اواخر هزارة سوم پیش از میلاد است که به نظر دئی مرکز مهمی برای تبادلات سنگهای گرانبهایی چون لاجورد بوده است (همان ، ص 14). در دورة دوم این عصر ( B III ) یافته های به دست آمده از قبور حکایت از فقر اقتصادی نسبی این دوره دارد که دئی (همانجا) آن را با نظارتی که بین النهرین بر راههای تجاری داشت ، بی ارتباط نمی داند. دورة سومِ عصر سوم ، از مهمترین ادوار فرهنگی تورنگ تپه است . در این دوره ــ که دئی (1974، ص 491) آن را به دو مرحلة C1 III و C2 III تقسیم کرده ــ منطقة گرگان دستخوش دگرگونی عمده ای شده است . تمامی محوطه های ترکمن صحرا و دشت گرگان در حدود اوایل هزارة دوم پیش از میلاد متروک شد و فقط مراکز بزرگی چون تورنگ تپه و تپه حصار در جنوب البرز همچنان مسکون ماندند. علت این دگرگونی فرهنگی چندان معلوم نیست ، اما در دورة نخست استقرار ( C1 III )، تورنگ تپه شامل سکوی خشتی تپة بزرگ است که نوع معماری و یافته های آن ، بیانگر همگونی نزدیک آن با محوطة آلتین تپه در ترکمنستان و مُندیگک در افغانستان است ( رجوع کنید به دئی ، 1975، ص 527؛ همو، 1974،



همانجا). سکوی خشتی تورنگ تپه به ابعاد 13*80 متر دارای دو طبقه بوده که طبقة فوقانی آن از بین رفته و ارتفاع طبقة زیرین به حدود هشت متر می رسیده است . دسترسی به بالای سکوی خشتی از طریق دو شیب احداث شده در نمای بنا میسر می شده است . این دو شیب ، در میانة نمای غربی احتمالاً به پلکان واحدی می رسیده که به بالای سکو راه داشته است . حفاری سکوی خشتی به سبب وجود لایه های ادوار متأخر، بویژه دژ ساسانی که بخشهای فوقانی آن را پوشانده ، امکان پذیر نبوده است اما شواهد معماری و سفالهای به دست آمده از سکوی خشتی و نیز نمونه های تاریخگذاری شده از طریق کربنِ چهارده ، قدمت این بنا را به اواخر هزارة سوم پیش از میلاد می رساند (دئی ، 1975، ص 525). دورة دوم از عصر سوم ( C2 III ) فقط از طریق کفهای تخریب شده در گمانه های D و E شناسایی شده و ظاهراً هنگامی که تپه حصار در حدود 1700 ق م متروک شده ، استقرار در تورنگ تپه هنوز برای مدت کوتاهی (شاید تا حوالی 1600 ق م ) ادامه یافته است . با این حال ، شواهد به دست آمده حکایت از افول محوطه در اواخر نیمة اول هزارة دوم پیش از میلاد دارد (برای آرای دئی در این باره رجوع کنید به 1969 ب ، ص 139ـ163).

آثار عصر آهن در تورنگ تپه در مقایسه با یافته های کهنتر، اهمیت کمتری دارند. محوطه پس از وقفه ای پانصد ساله ، در عصر آهن (مطابق با گاه نگاری فلات ایران ) بار دیگر مسکون شد. عصر چهارم و پنجم در تورنگ تپه شامل آثار استقرار عصر آهن است . دورة اول از عصر چهارم ( A IV ) در حفاری لبة جنوبی سکوی خشتی عصر مفرغ شناسایی شد و سفالهای این دوره با سفالهای به دست آمده در محوطه های دهستان در ترکمنستان و نیز تپه سِیْلْک و گیان قابل مقایسه است و بدین ترتیب تاریخ آنها به قرن هشتم پیش از میلاد می رسد ( رجوع کنید بههمو، 1974، همانجا؛ نیز رجوع کنید به کلوزیو ، ص 176ـ179). دورة بعدی ( B IV ) شامل دو لایة معماری خشتی است که یافته های سفالی آن شبیهِ سفالهای معروف به سفال مادی در غرب ایران است و ازینرو هم زمان با دورة سوم عصر آهن در فلات ایران (قرن هفتم ـ ششم ق م ) است (دئی ، 1974، همانجا؛ نیز رجوع کنید بهکلوزیو، ص 180ـ182).

عصر پنجم ( A V ) با عصر هخامنشی هم زمان و عمدتاً شامل بقایای بنای بزرگِ خشتی مدوری با انبارهای جانبی است . دو دورة بعدی ( C V و B V ) شامل آثار عصر سلوکی و آغاز عصر اشکانی اند ( رجوع کنید بهدئی ،1974، همانجا). آثار پارتی یافته شده را می توان معاصر دیوار عظیمِ خشتی ، معروف به سد اسکندر، در گرگان و ترکمن صحرا دانست ( رجوع کنید به بوشارلا و لوکنت ، ص 193).

آثار ساسانیِ تورنگ تپه ، در عصر ششم ( VI ) و دوره های نخست عصر هفتم ( A-B VII ) یافت شدند. در عصر ششم ، یک دژ بزرگ خشتی روی خرابه های سکوی خشتی تپة بزرگ ساخته شد. با فشار فزایندة اقوام مهاجم از شمال شرق در سده های پنجم و ششم میلادی ، منطقة گرگان که در سرحدات شمال شرقی شاهنشاهی ساسانی واقع بود، از اهمیت سوق الجیشی ویژه ای برخوردار گشت . دژ خشتی تورنگ تپه از نظر موقعیت نظامی اهمیت زیادی نداشت اما جزئی از مجموعة بزرگ دفاعی شمال شرق ایران بود. شاید به گواه گِل نبشته های یافت شده ، تورنگ تپه همان خسروشاد پیروز مربوط به قرن پنجم میلادی باشد. با این حال ، به سبب نبودن مدارک کافی باستان شناسی ، در صحت چنین تعیین هویتی تردید شده است ( رجوع کنید به همان ، ص 196).

لایه های عصر هفتم بقایای چارطاقی را که بر ویرانه های دژ ساخته شده بود آشکار کردند که احتمالاً متعلق به اواخر دورة ساسانی یا اوایل دورة اسلامی است ( رجوع کنید به همان ، ص 51 ـ 75).

عصر هشتم و نهم در تورنگ تپه ، بقایای آثاری از دوران اسلامی ، بویژه دورة عباسی و ایلخانی ، را آشکار کردند که در طول آن تورنگ تپه به روستای محقری بدل شده بود ( رجوع کنید به همان ، ص 77ـ91).

---

منابع :


(1) Rإmy Boucharlat and Olivier Lecomte, Les pإriodes sassanides et islamiques , in Fouilles de Tureng Tepe , sous la direction de Jean Deshayes, vol.I, Paris: Centre de recherches archإologiques, 1987;
(2) S.Cleuziou, "L'Age du Fer ب Tureng Tepe (Iran) et ses relations avec l'Asie centrale", in L'Archإologie de la Bactriane ancienne, Dushanbe: 1982 , Paris: Centre de recherches archإologiques, 1985;
(3) Jean Deshayes, "Les fouilles rإcentes de Tureng Tإpإ: la terrasse haute de la fin du III e millإnaire", in Comptes rendus de l'Acadإmie des inscriptions et belle-lettres, Paris 1975;
(4) idem, "New evidence for the Indo-Europeans from Tureng Tepe, Iran", Archaeology , vol. 22, no.1 (1969 a );
(5) idem, "La XI e Campagne de fouille a Tureng Tepe (17 juillet-7 septembre 1975)", Paleorient , vol.2, no.2 (1974);
(6) idem, "Tureng Tepe", Archإologia , no.18 (1967);
(7) idem, "Tureng Tإpإ et la pإriode Hissar IIIc", Ugaritica , no.VI (1969 b );
(8) Friedrich Wulsin, "Excavations at Tureng Tepe near Asterabad", Supplement to the Bulletin of the American Institute for Persian Art and Archaeology , vol.2, no.1bis (1932).

/ سیدعلی موسوی /