responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4018

 

تورانشاه (1) ، نام چند تن از ملوک ایرانی هرمز از سدة هشتم تا دهم . ملوک هرمز در شمال و جنوب خلیج فارس و جزایر آن ، از جمله عمان و مَسقَط و قَطیف و موغِستان ، حکومت می کردند و خود تابع شاهان ایران بودند. اطلاعات در بارة این ملوک در منابع ، بسیار اندک و پراکنده و مغشوش است ، اما با بررسی محققان معاصر در اسناد پرتغالیها، آگاهی نسبتاً منظمی به دست آمده است .

تورانشاه اول ، فرزند قطب الدین تهمتن پسر گردانشاه ، که از 758 تا 788 حکومت کرد (غفاری قزوینی ، ص 191؛
قس اقبال آشتیانی ، ص 44). در ابتدای امارت به نام شیخ ابواسحاق اینجو، حاکم فارس (حک : 743ـ 758)، خطبه خواند و سکه زد (اقبال آشتیانی ، همانجا؛
زرین قلم ، ص 71) و پس از وی از امیر مبارزالدین محمد و شاه شجاع ، حاکمان آل مظفر، اطاعت کرد (ستوده ، ص 119). تورانشاه بر سر حکومت بحرین با پسرعمویش ، شادی ، در ستیز بود و پس از درگذشت او آنجا را گرفت (اقبال آشتیانی ؛
زرین قلم ، همانجاها؛
ستوده ، ج 2، ص 119ـ120). وی تاریخ ملوک هرمز را، به نثرِ آمیخته به نظم فارسی ، نوشت که شاهنامه نام دارد (اقبال آشتیانی ، ص 45؛
ستوده ، ج 1، ص 33، ج 2، ص 120). سدیدالسلطنه (ص 25، پانویس ) نویسندة آن را پدر تورانشاه دانسته است .

تورانشاه دوم ، ملک فخرالدین فرزند فیروزشاه و نوادة تورانشاه اول . وی در 839 به تحریک پدر بر برادر بزرگترش ، سیف الدین ، که پدر را از حکومت خلع کرده بود، شورید. تورانشاه که از حمایت مردم برخوردار بود، به قَلْهات (بندری در شرق عمان و مسکن خوارج ) رفت و به کمک سران عرب و بادیه نشینان لشکری گرد آورد و در 840 به هرمز حمله کرد. سیف الدین به هرات گریخت و به شاهرخ تیموری پناه برد و تورانشاه بر هرمز و هفت قلعة آن حاکم شد (عبدالرزاق سمرقندی ، ج 2، جزء 2، ص 694ـ696؛
اقبال آشتیانی ، ص 47). شاهرخ به سپاه فارس و عراق فرمان داد تا جزیرة هرمز و قلاعِ آن را از تورانشاه پس بگیرند. تورانشاه نیز برای حفظ جایگاه خود، هدایایی برای حاکمان فارس و عراق و دربار شاهرخ فرستاد و در نامه ای ظلم سیف الدین را بر رعایا و طغیان وی بر پدرش شرح داد و ابراز خدمتگزاری کرد. در پی آن ، شاهرخ از فرمان خود صرف نظر کرد و طی مصالحه ای قلعة تَرزَک به سیف الدین داده شد و تورانشاه حاکم هرمز گردید (عبدالرزاق سمرقندی ، ج 2، ص 698، 707ـ711؛
غفاری قزوینی ، ص 192).

وی چهار پسر به نامهای مقصود، شهاب الدین ، شاه ویس و سُلغُر داشت که پس از پدر بترتیب حاکم هرمز شدند (قائم مقامی ، ص 19ـ20، 203).

تورانشاه سوم ، پسر سلغرشاه اول و نوة تورانشاه دوم (غفاری قزوینی ، همانجا؛
اسکندر منشی ، ج 2، ص 614؛
قائم مقامی ، ص 20). وی برای رسیدن به حکومت ، پدر و برادران خود و کودکان ذکور خاندان را کشت و برخی را نابینا کرد و در 910 حاکم هرمز شد، اما حکومت او بیش از بیست روز طول نکشید. محمد، فرمانده سربازان محافظش ، او را کشت و یکی از برادران وی را، که نیمه دیوانه بود و هنگام کشتار افراد خاندان به دست تورانشاه در مسجدی پنهان شده بود، به سلطنت رساند. از این پس اوضاع هرمز آشفته شد و خواجه عطا، غلامِ بنگالیِ تورانشاه دوم ، پسر دیگر سلغرشاه را که به دستور برادرش تورانشاه سوم نابینا شده بود، در 911 به حکومت رساند ولی پس از تسلط بر اوضاع ، ابوالمظفر سیف الدین ، پسر دوازده سالة شاه ویس (پسر تورانشاه دوم ) را به سلطنت رساند و خود نایب السلطنه شد (غفاری قزوینی ، همانجا؛
قائم مقامی ، ص 20ـ22).





قطب الدین تهمتن

(718ـ747)



تورانشاه اول

(747ـ779)



بهمن شاه



محمدشاه

(779ـ )



قطب الدین فیروزشاه

( ـ839)



فخرالدین تورانشاه دوم

(839 ـ )



شاه ویس سلغرشاه یکم

( ـ910)



سیف الدین ابانصرشاه تورانشاه چهارم تورانشاه سوم

(911ـ921) (928ـ931) (910)



محمدشاه اول فیروزشاه

(928ـ940)



سلغرشاه دوم محمدشاه دوم

(940ـ 948) (971ـ972)



فخرالدین تورانشاه پنجم فرخ شاه اول

(948ـ971) (970ـ990)



تورانشاه ششم

(ح 990ـ1006)



تورانشاه هفتم

(1006ـ1017)



نسبنامة ملوک هرمز از سدة هشتم

تورانشاه چهارم ، پسر شاه ویس . او در 919 در پی مرگ برادر بزرگترش ، سیف الدین ، در آستانة حمله دوم آلبوکرک (دریاسالار پرتغالی ) حاکم هرمز شد (تاریخ حملة اول آلبوکرک : 913). آلبوکرک برادرزاده اش ، پرو ، را برای حمله به هرمز فرستاد و تورانشاه بناچار علاوه بر شاه اسماعیل اول صفوی به او نیز خراج داد (اقبال آشتیانی ، ص 60؛
قس قائم مقامی ، ص 28، 52 ـ53). آلبوکرک در 921، برای جلوگیری از خطر تصرف هرمز به دست شاه اسماعیل صفوی ، عازم هرمز شد. در راه به او خبر رسید که رئیس احمد (حاکم و نیز عامل ایرانی ملوک هرمز در مَسقَط ) و برادر نورالدین (حاکم عمان ) به تورانشاه خیانت کرده اند و به هرمز حمله ور شده او را زندانی کرده اند. آلبوکرک نیز هرمز را گلوله باران کرد. رئیس احمد تسلیم و تورانشاه آزاد شد و آلبوکرک هرمز را تصرف کرد (اقبال آشتیانی ، ص 61؛
قائم مقامی ، ص 53، 55). پس از مذاکرة آلبوکرک و فرستادة شاه اسماعیل اول در هرمز، میان ایران و پرتغال قراردادی بسته شد که طبق یکی از مفاد آن ، تورانشاه تحت تابعیت مانوئل (پادشاه پرتغال )، حاکم هرمز باقی ماند (اقبال آشتیانی ، همانجا؛
قائم مقامی ، ص 56). پس از چندی تورانشاه ، به سبب اجحاف مأموران پرتغالی ، به مانوئل شکوائیه نوشت ، اما نامة او اثری نبخشید. عاملان تورانشاه در خلیج فارس چون دریافتند از او کاری ساخته نیست ، از اطاعتش سرپیچیدند. ازجمله رئیس شهاب الدین ، عامل قَلهات ، در 925 از اطاعت او سر باز زد و تورانشاه نیز از فرمانده نیروی دریایی پرتغال کمک خواست . فرمانده پرتغالی برای دستگیری شهاب الدین از راه دریا روانه شد، اما پرتغالیها شکست خوردند و جمعی از ایشان کشته یا دستگیر شدند. بتدریج مردمِ سواحل خلیج فارس از بحرین تا مسقط شورش کردند. تورانشاه در 927 با مردم همراه شد و برای بیرون راندن پرتغالیها از کرانة خلیج فارس با عاملان ایرانی خود قرار گذاشت که در آخر ذیحجّة 927 به قلعه و پادگانهای پرتغالیها حمله کنند. اما به سبب خیانت شیوخ عرب ، از جمله شیخ راشدبن احمد (حاکم مسقط ) تورانشاه شکست خورد و پرتغالیها، پس از تصرف مسقط و قلهات ، عازم هرمز شدند. تورانشاه برای آنکه هرمز به دست پرتغالیها نیفتد، شهر را آتش زد و همراه رئیس شرف الدین ، حاکم دست نشاندة پرتغالیها در بحرین ، به قشم گریخت . در 928، رئیس شرف الدین او را مسموم کرد و کشت (اقبال آشتیانی ، ص 61ـ 65؛
قائم مقامی ، ص 64ـ71). اقدامات تورانشاه چهارم بر ضد منافع دولت پرتغال استقلال طلبانه و بر ضد قراردادی بود که به او تحمیل شده بود ( رجوع کنید به اقبال آشتیانی ، همانجا).





تورانشاه پنجم ، فخرالدین پسر سلغرشاه دوم و نوة محمدشاه برادرزادة تورانشاه چهارم . در 948، نایب السلطنة پرتغالی هند او را حاکم هرمز کرد. وی از 950 تا 951 در بندر گوآ در تبعید بود و فرماندار هند، به علتی نامعلوم ، بازگشت او را به تعویق می انداخت . رئیس رکن الدین ، پسر شهاب الدین عامل قلهات ، وزیر او بود. تورانشاه در 971 درگذشت (قائم مقامی ، ص 72، 124، 126، 128).

تورانشاه ششم ، از زندگی و تاریخ سلطنت او اطلاع روشنی در دست نیست . مورخان معاصر تورانشاه ، پدر او را ــ که فرخشاه نام داشت (حک : 972 ـ ح 989) ــ با پسر او که همین نام را داشت ، یکی دانسته اند و از خود تورانشاه ششم نیز نامی نبرده اند. احتمالاً در حدود 990 حاکم شده و در 1006 درگذشته است (همان ، ص 152، 154، 250ـ251).

تورانشاه هفتم ، پسر دوم تورانشاه ششم . پس از مرگ پدر، پسر بزرگ او، فیروزشاه ، حاکم شد. تورانشاه هفتم در 1006 در نامه ای به نایب السلطنة هند، خود را پسر فرخشاه و ملکه بی بی عفیفه ، دختر رئیس نورالدین ، خواند و تقاضا کرد که او را به جانشینی پدر بگمارد. کشمکش تورانشاه هفتم و فیروزشاه بر سر حکومت هرمز ادامه داشت تا اینکه در 1017 تورانشاه کشته شد (همان ، ص 158ـ159، 162، 184).


منابع :
(1) اسکندرمنشی ؛
عباس اقبال آشتیانی ، مطالعاتی در باب

(2) بحرین و جزایر و سواحل خلیج فارس ، تهران 1328 ش ؛
(3) علی زرین قلم ، سرزمین بحرین : از دوران باستان تا امروز ، تهران 1337 ش ؛
(4) حسینقلی ستوده ، تاریخ آل مظفر ، تهران 1346ـ1347 ش ؛
محمدعلی بن احمد سدیدالسلطنه ، تاریخ مسقط و عمان ، بحرین

(5) و قطر و روابط آنها با ایران ، چاپ احمد اقتداری ، تهران 1370 ش ؛
عبدالرزاق سمرقندی ، مطلع سعدین و مجمع بحرین ، ج 2،

(6) چاپ محمد شفیع ، لاهور 1365ـ 1368؛
احمدبن محمد غفاری

(7) قزوینی ، تاریخ جهان آرا ، تهران 1343 ش ؛
(8) جهانگیر قائم مقامی ، اسناد فارسی ، عربی و ترکی در آرشیو ملی پرتغال در بارة هرموز و خلیج فارس ، ج 1: مسأله هرموز در روابط ایران و پرتغال ، تهران 1354 ش .

/ منیژه ربیعی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4018
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست