responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4015

 

توراکیناخاتون ، زوجة اوگتای قاآن و نایب السلطنة او از 639 تا 643. توراکینا یا توراکِنَه ، از قوم مِرْگیت و همسر طایِر/ دائیر اُوسُون ، امیر این قوم ، بود. لشکریان چنگیزخان پس از کشتن اوسون در حدود 600 ، توراکینا را به اسیری به قراقروم بردند و به اوگتای * (حک : 626ـ639) دادند (رشیدالدین فضل اللّه ، ج 1، ص 96،418ـ419؛ ابوالغازی بهادرخان ، ص 143).

پس از درگذشت اوگتای در 639، که به گفتة هال (ص 100) توراکینا او را مسموم کرده بود، توراکینا و برخی امیران اوگتای ، بر خلاف وصیت او، ولیعهدی شیرامون (نوة پسری اوگتای ) را نپذیرفتند و توراکینا، که با زیرکی و دادن هدایا امیران دربار را فرمانبردار خود ساخته بود، کوشید تا پسر بزرگش ، گُیُوک (حک : 643ـ647)، به مقام قاآنی برسد (جوینی ، ج 1، ص 196؛ رشیدالدین فضل اللّه ، ج 1، ص 734ـ 735، ج 2، ص 799). نخستین اقدام او، ترتیب دادن قوریلتایی * (شورای مغولی ) از بزرگان مغول برای انتخاب جانشین اوگتای بود که با نیامدن باتو * ، خانِ اردوی زرّین و نوة چنگیزخان ، به بهانة درد پا، نقشة توراکینا حدود چهار سال به تعویق افتاد؛ ازینرو، طبق رسم مغولان ، تا تشکیل قوریلتای دیگر، توراکینا زمام امور را به دست گرفت (رشیدالدین فضل اللّه ، ج 1، ص 734، ج 2، ص 794). در ابتدای کار، جغتاییان و خاندان تولوی * از توراکینا حمایت کردند. از مهمترین رویدادهای دورة نایب السلطنه بودن توراکینا، نفوذ ایرانیان در دستگاه مغولان بود. سبب این رویداد، حضورِ زنی ایرانی به نام فاطمه بود که خود را از علویان می دانست (جوینی ، ج 1، ص 200؛ شبانکاره ای ، ص 253). او که از مشهد به اسیری به قراقروم آورده شده بود، توانست به دربار توراکینا راه یابد و محرم اسرار او شود و از نفوذ خویش برای رتق و فتق امور سود جوید، تا جایی که حتی برخی از بزرگان خراسان و سادات مشهد برای پیشبرد کارهایشان به او متوسل می شدند (جوینی ، ج 1، ص 201). دیری نپایید که توراکینا به کمک فاطمه دست به تصفیه ای اساسی در دستگاه حکومت زد: نخست جینقای (چینقای ، وزیر اوگتای ) و محمودِ یَلَواج * (صاحب دیوان و حاکم ختای / ختا) را برکنار کرد و شخصی به نام عبدالرحمان را به جای یلواج به ختای فرستاد. توراکینا حتی قصد داشت که جینقای و یلواج را از بین ببرد، اما آنان خود را نجات دادند و به کوتان ، پسر دیگر توراکینا، پناه بردند (جوینی ، ج 1، ص 199؛ رشیدالدین فضل اللّه ، ج 2، ص 799ـ 800). کوتان ، که سیاستهای مادرش را نمی پسندید، از تسلیم آن دو خودداری کرد. مسعودبیگ * (پسر محمود یلواج )، حاکم ترکستان و ماوراءالنهر، که وضع را چنین دید، از بیم جانش به باتو، دشمن سرسخت توراکینا، پناه برد (جوینی ، ج 1، ص 196ـ 198؛ رشیدالدین فضل اللّه ، ج 2، ص 801). در این گیرودار، کورکوز/ کرکوز (امیر خراسان ) به دستور اولاد جغتای و توسط امیر ارغون دستگیر و به اردوی توراکینا فرستاده شد. توراکینا، کورکوز را به زندان انداخت و ادارة امور سرزمینهای تحت اختیار او، از آمویه (آمل یا چارجو در خراسان قدیم و ترکمنستان فعلی ) تا فارس و گرج (گرجستان ) و روم و موصل ، را به امیر ارغون سپرد (جوینی ، ج 2، ص 243). در 641، توراکینا به خراسان رفت و امور آنجا را سامان داد و به قراقروم بازگشت (همان ، ج 2، ص 243ـ244). زمانی که توراکینا مقدمات برگزاری قوریلتا را تدارک می دید، اُتْچِگین (اوتچگین یا اوتکین ) نُویان ، برادر چنگیزخان ، با سودجستن از نابسامانی اردوی توراکینا و دوربودن گیوک از اردو، به جانب قراقروم لشکر کشید، اما به سبب حمایت نکردن برخی لشکریان از او و بازگشت گیوک به اردوی خویش ، از حمله صرف نظر کرد (همان ، ج 1، ص 199ـ 200). عاقبت ، توراکینا در 643، قوریلتای بزرگی در کُوکاناؤُوا ترتیب داد که بجز باتو، تمام شاهزادگان چنگیزی و فرمانروایان دست نشاندة مغول در آن شرکت داشتند و گیوک را به قاآنی انتخاب کردند (ابن عبری ، ص 448؛ رشیدالدین فضل اللّه ، ج 2، ص 805). چندی بعد، گیوک که مسیحی بود و با فاطمه عناد داشت ، از توراکینا خواست تا فاطمه را به او تسلیم کند. توراکینا مدتی در برابر این درخواست مقاومت کرد، اما سرانجام ، ناگزیر به تسلیم فاطمه شد. به گفتة جوینی (ج 1، ص 201) توراکینا چند روز پس از این واقعه ، در 643 درگذشت . رشیدالدین فضل اللّه (ج 2، ص 802) تاریخ درگذشت توراکینا را چند ماه بعد از قاآنیِ گیوک در همان سال ضبط کرده و ابن عبری (ص 451) تاریخ وفات او را 647 ذکر کرده است .

مورخان معاصر توراکیناخاتون ، بجز جوینی که او را زیرک و کاردان معرفی کرده (ج 1، ص 196)، نسبت به او نظر چندان مساعدی نداشتند. رشیدالدین فضل اللّه (ج 1، ص 734) علت نابسامانی اوضاع آن دوره را بی کفایتی توراکینا دانسته و منهاج سراج (ج 2، ص 167) او را ناقص العقل خوانده است . به گفتة ابوالغازی ( رجوع کنید به همانجا)، توراکینا از زیبایی بهره ای نداشت اما توانست ، به عنوان همسر دوم اوگتای ، قدرتش را در خاندان چنگیزی تحکیم کند.


منابع :
(1) ابن عبری ، تاریخ مختصرالدول ، چاپ انطون صالحانی یسوعی ، لبنان 1403/1983؛
(2) ابوالغازی بهادرخان ، شجرة ترک ، چاپ پیتر دمزون ، سن پطرزبورگ 1287/1871، چاپ افست آمستردام 1970؛
(3) جوینی ؛
(4) رشیدالدین فضل اللّه ؛
(5) محمدبن علی شبانکاره ای ، مجمع الانساب ، چاپ میرهاشم محدّث ، تهران 1363 ش ؛
(6) عثمان بن محمد منهاج سراج ، طبقات ناصری ،یا،تاریخ ایران واسلام ، چاپ عبدالحی حبیبی ، تهران 1363ش ؛
(7) مری هال ، امپراتوری مغول ، ترجمة نادر میرسعیدی ، تهران 1380 ش .

/ شهناز رازپوش /

اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 4015
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست