توپ مروارید ، توپ نظامی بزرگی در میدان ارگ تهران قدیم . وجه تسمیة این توپ معلوم نیست . به نوشتة کتیرائی (ص 321)، چند رشته مروارید را مانند گردنبند، در نزدیکی دهانة توپ آویخته بودند و بدین سبب آن را توپ مروارید گفته اند.

این توپ در ضلع جنوبی میدان ارگ ، روبروی نقاره خانة قدیم ، روی سکویی کاشی کاری شده به ارتفاع یک متر قرار داشت (شهری باف ، ج 1، ص 355ـ356). طبق نوشته های روی آن ، این توپ را شخصی به نام اسماعیل اصفهانی ، در 1233 به امر فتحعلی شاه قاجار (حک : 1212ـ1250) ساخته است (حسن بیگی ، ص 68ـ69).

از دورة قاجار خرافات بسیاری در بارة این توپ رواج یافت که سبب شد جایگاهی نیمه مقدّس پیدا کند، از جمله می گفتند که این توپ به دستور کریم خان زند در شیراز ساخته شده و چون مدتی در مقبرة شخص مقدّسی بوده ، حالتی روحانی

در آن پدیدار گشته و بعدها خودش از شاه چراغِ شیراز به میدان ارگ تهران آمده است (کتیرائی ، همانجا؛ شهری باف ، ج 1، ص 354؛ نیز رجوع کنید به حسن بیگی ، ص 68ـ69؛ ملکی ، ص 51 ـ53). رواج خرافاتی از این قبیل ، باعث شده بود عده ای از زنان و دختران ، به نیت حاجت روایی و بخت گشایی به دورش جمع شوند و به آن دخیل ببندند، بخصوص در شبهای بیست وهفتم ماه رمضان و شبهای قدر (شهری باف ، ج 1، ص 356). در

شب چهارشنبه سوری * نیز زنان و دختران پول و شیرینی و کله قند به نگهبانان توپ می دادند تا در اجرای مراسمشان

آزاد باشند (کتیرائی ، ص 322ـ324). مراسم بدین ترتیب بود که دخترِ دم بخت با کمک زنی که همراهش بود، سوار توپ می شد و سه بار می گفت : «یاقریب الفرج »، سپس از توپ پایین می آمد

و نوبت به دیگران می رسید. اگر کسی تا یک سال پس از سوارشدن بر توپ و دخیل بستن ، حاجتش روا می شد، یک دسته شمع دورتادور توپ مروارید روشن می کرد (همان ، ص 322ـ323).

اعتقاد مردم به توپ مروارید چنان بود که برای مقاصد گوناگون در جوار آن بست می نشستند، اگرچه رسمِ بست نشینی در 1266 به دستور امیرکبیر موقوف و ممنوع گردید (نجمی ، ص 56؛ برای اطلاع از بست نشینی و قانون لغو آن رجوع کنید به بست و بست نشینی * )، این رسم در دوره های بعد تکرار شد؛ مثلاً، در 1307 سپاه لاریجان و در زمان مظفرالدین شاه (1313ـ1324) چند تن از خانهای یزد از ستم جلال الدوله ، پسر ظل السلطان ، حاکم یزد در اطراف توپ مروارید بست نشستند. در زمانی که محمدابراهیم خان وزیر نظام حاکم تهران بود نیز جمعی از مردم برای اعتراض به فرمان او، مبنی بر اینکه در کوچه ها فرش

مؤسسة مطالعات تاریخ معاصر ایران ، مرکز اسناد و مدارک





















کاربرگة 265





عکس از: سیدحسین التجاء (الف











(ب

الف ) توپ مروارید در برابر عمارت نقاره خانه در میدان ارگ تهران

ب ) نام سازنده و نحوة سفارش توپ بر روی آن حکاکی شده است .



نتکانند، بستیِ توپ مروارید شدند. گاهی هم برخی زنان از ستم هَوو و آزار شوهر یا مادرشوهر زیر توپ مروارید بست می نشستند (کتیرائی ، ص 322ـ323؛ جکسون ، ص 476).

در سالهای اولیة سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، که تعزیر و حد زدن در تهران رواج یافته بود، محکومین را به این توپ می بستند و شلاق می زدند (حسن بیگی ، ص 69). صادق هدایت نیز در کتابی به نام توپ مروارید با توجه به خرافات رایج میان مردم در بارة این توپ ، از اوضاع سیاسی و اجتماعی آن دوره انتقاد کرده است . این توپ هم اکنون در مدخل ساختمان شمارة هفت وزارت امور خارجه قرار دارد.

---

منابع :
(1) آبراهام والنتاین ویلیامز جکسون ، سفرنامة جکسن : ایران در گذشته و حال ، ترجمة منوچهر امیری و فریدون بدره ای ، تهران 1357 ش ؛
(2) محمدرضا حسن بیگی ، تهران قدیم ، تهران 1366 ش ؛
(3) جعفر شهری باف ، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم ، تهران 1367ـ 1368 ش ؛
(4) محمود کتیرائی ، از خشت تا خشت ، تهران 1378 ش ؛
(5) حسین ملکی ، تهران در گذرگاه تاریخ ایران ، تهران 1370 ش ؛
(6) ناصر نجمی ، دارالخلافة تهران ، تهران 1362 ش .

/ سوسن فرهنگی /