توپال عثمان پاشا (یا طوپال عثمان پاشا) ، نام دو تن از شخصیتهای برجستة عثمانی .

1) صدراعظم عثمانی در سدة دوازدهم . وی که به خانواده ای ترک از اعقاب بکرآغای قونیوی منسوب است (کاپلان ، ص 9؛ دانشمند، ج 4، ص 329؛ نیز رجوع کنید به «نامِق کمال * »)، در حدود 1074 در موره متولد شد. به گفتة جونس هنوی (ج 2، ص 323) او در 1110، 35 ساله بوده ، و به عقیدة بابینگر ، وی در 1104 متولد شده است ( رجوع کنید به د. اسلام ، چاپ اول ، ذیل مادّه ؛ ( در د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه ، تاریخ تولد اصلاح شده است ) ) لیکن ، با توجه به پیشینة خدماتش ، به نظر می رسد که تاریخ صحیح تولد وی 1074 باشد.

عثمان پاشا در استانبول به دربار راه یافت و به وساطت همشهریانش از محافظان ویژه شد (دستاری صالح ، ص 44؛ دلاورزاده ، ص 40) و به سبب خدمات بسیارش شهرت یافت . وی در 24 سالگی بیگلربیگی ( = والی ) شد ( رجوع کنید به هامر ـ پورگشتال ، ج 15، ص 293 و بعد). در 1110، سلطان مصطفای دوم او را مأمور سفر به مصر کرد، لیکن در بین راه دزدان دریایی اسپانیایی به کشتی او هجوم آوردند و او را مجروح کردند و به اسارت به مالت بردند. وی در آنجا خود را بازخرید و به معالجة زخمهایش ، که بعدها منجر به لنگی او شد، پرداخت ( و ازینرو توپال (لنگ ) لقب گرفت . ) او پس از اتمام مأموریتش در مصر، به



استانبول بازگشت ( رجوع کنید به هنوی ، ج 2، ص 324؛ وَندال ، ص 169).

عثمان پاشا در 1123، در لشکرکشی بالطه جی * محمدپاشا به پروت (مُلداوی ) شرکت کرد (آق تپه ، ص 154). پس از بازگشت ، ظاهراً تنزل رتبه یافت ، و به فرمان سلطان ، از

ریاست تشریفاتِ «درگاهِ عالی » در استانبول بر کنار شد و عهده دار فرماندهی یگانهای ویژه ای به نام «مارتولوس » در ایالت روم ایلی گردید (سلاحدار فندقلیلی ، ج 2ر2، ص 325؛ راشد، ج 4، ص 72).

عثمان پاشا در لشکرکشی داماد علی پاشا به موره ، وظایف مهمی بر عهده داشت ؛ در جمادی الا´خرة 1127 بعضی از دشمنان را در اطراف آنابولو شکست داد و سپس کورِنْت را محاصره کرد و روستاهای اطراف را به تسلیم وا داشت (راشد، ج 4، ص 78). پس از رجب 1127، با عنوان «باش بوغ » ( = عنوانی برای فرماندهان ) ، فرمانده گروهی نظامی شد و به تعقیب سنان اوغلیِ مُرتد پرداخت . در مقابل موفقیتش در این لشکرکشی ، به رتبة وزارت با دو توغ * ( = پرچم ) ارتقا یافت و نیز سَنْجَقِ ( = ولایت ) ترحاله به وی سپرده شد (همان ، ج 4، ص 79، 83). عثمان پاشا به دلیل موفقیت در سرکوبی شورشیان موره در محرّم 1129، توغی دیگر گرفت و به رتبة وزارت با سه توغ رسید و به جای عبداللّه پاشا، سرعسکر موره شد. در اثنای جنگ با ونیز و اتریش ، لیاقت نشان داد و در نتیجه در سالهای بعد، سِمت نظارت و محافظت و ولایت برخی مناطق و ولایات ، مانند بوسنی و روم ایلی و نیش ، به وی محول شد ( رجوع کنید به سلاحدار فندقلیلی ، ج 2ر2، ص 357، 363، 420؛ راشد، ج 4، ص 312 و بعد؛ مهمّه دفتری ، ش 126، ص 41؛ اوزون چارشیلی ، ج 4ر2، ص 322). در 1141، وقتی که توپال عثمان پاشا برای بار دوم والی روم ایلی شد، از وزرای برجسته محسوب می شد. عثمان پاشا به یکایک شهرهای آلبانی رفت و همة یاغیان آن مناطق را از میان برد و سپس برای بار سوم والی روم ایلی شد ( مهمّه دفتری ، ش 138، ص 106، 122). وی در ربیع الاول 1144 به استانبول رفت و پس از استقبال و تشریفات خاص به حضور سلطان محمود اول رسید و پس از انتصاب به مقام صدارت عظمی ' با مراسم مخصوص به «پاشا قاپوسی » ( = اقامتگاه و محل کار صدراعظم ) رفت (شنبه 20 ربیع الاول 1144؛ دستاری صالح ، ص 45ـ47؛ قس صبحی ، گ 27 پ و بعد).

عثمان پاشا فقط شش ماه در مقام صدارت باقی بود. در این مدت اشرار و مفسدان استانبول را سرکوب ( رجوع کنید به صبحی ، گ 34 ر) و نرخ اجناس را در بازار تنظیم کرد (عطا، ج 2، ص 165 و بعد). همچنین واحد خمپاره انداز ارتش را تقویت نمود (وندال ، ص 172ـ180؛ نیز رجوع کنید به «احمدپاشا * »). در پی تصرف ارومیه و تبریز، محمود اول برای فتوحات بیشتر، صدراعظم را عوض کرد (صبحی ، گ 28ـ30، 34ـ39، 41؛ هامر ـ پورگشتال ، ج 14، ص 253ـ257).

عثمان پاشا ابتدا سرعسکر تبریز و سپس والی طرابزون شد. در 1144 و 1145 چندی محافظ تفلیس و والی ارزروم شد (شمعدانی زاده فندقلیلی ، گ 359 ر). در 10 رمضان 1145، در کنار تصدی ولایت آناطولی ، مأمور شد ایوبی زاده احمدپاشا، والی بغداد، را در جنگ با ایران یاری رساند ( مهمّه دفتری ( = دفتر صدارت ) ، ش 138، ص 277، 291، 365، ش 139، ص 120، 140، 143؛ اوزون چارشیلی ، ج 4ر2، ص 323 و بعد؛ قس صبحی ، گ 47 ر، 55 پ ).

به گفتة صبحی (گ 55 پ ) لشکریان عثمان پاشا در حدود دویست هزار تن بودند ( رجوع کنید به هامر ـ پورگشتال ، ج 14، ص 288؛ شمعدانی زاده فندقلیلی ، گ 359 ر). عثمان پاشا در روز یکشنبه 16 صفر 1146، در منطقة دجوم در حوالی بغداد با نیروهای نادر (نادرشاه افشار) مواجه شد و پس از حدود نُه ساعت نبرد، پیروزی را از آنِ خود کرد و نادر با زخمهای بسیار عقب نشست ( مهمّه دفتری ، ش 139، ص 288، 310، 318؛ صبحی ، گ 55 پ و بعد؛ هامر ـ پورگشتال ، ج 14، ص 288 و بعد).

عثمان پاشا بعد از این پیروزی به بغداد و از آنجا به حوالی کَرکوک رفت و قسمت بیشتر نیروهایش را مرخص کرد. در جمادی الاولی 1146 محمدپاشا (والی موصل ) حملة غافلگیرانة نادر به عثمان پاشا را دفع کرد اما در جمادی الا´خره ، نادر نیروهای مَمِش پاشا سردار ترک را شکست داد و در صحرای لَیلان در حوالی کرکوک بر عثمان پاشا پیروز شد و او را به قتل رساند. مزار عثمان پاشا در قبرستان جامع امام قاسم ( در کرکوک ) است ( رجوع کنید به اوزون چارشیلی ، ج 4ر1، ص 225 و بعد، ج 4ر2، ص 325). به گفتة بابینگر ( رجوع کنید به د. اسلام ، چاپ اول ، همانجا) به امر نادر جسد عثمان پاشا در بغداد دفن شد، لیکن به گفتة شمعی (ص 101) وی در شهرزور مدفون است .

عثمان پاشا در بازار شهر تریپولیچة ( مرکز ایالتِ ) مورة ( یونان ) مسجدی ساخته بود (باشباقانلق آرشیوی ، ش 3609، 9156).

پسر عثمان پاشا (احمد راتِب پاشا) که با عایشه سلطان (دختر احمد سوم ) ازدواج کرد، جد اعلای نامق کمال * است (ثریا، ج 1، ص 255؛ رامز پاشازاده ، ص 96).

---

منابع :
(1) ( محمدمهدی بن محمدنصیر استرآبادی ، جهانگشای نادری ، چاپ عبداللّه انوار، تهران 1341 ش ) ؛
(2) محمد ثریا، سجل عثمانی ، استانبول 1308ـ 1315/ 1890ـ1897، چاپ افست انگلستان 1971؛
عمر

(3) افندی دلاورزاده ، حدیقة الوزرا ذیلی ، در احمد تائب عثمان زاده ، حدیقة الوزرا ، استانبول 1271، چاپ افست فریبرگ 1969؛
(4) محمد راشد، تاریخ راشد ، استانبول 1282؛
(5) محمدعزت رامزپاشازاده ، خریطة قپودان دریا ، استانبول 1285؛
(6) سلیمان افندی شمعدانی زاده فندقلیلی ، مُریُ التواریخ ، نسخة خطی کتابخانة ولی الدین افندی ، ش 5144؛
(7) محمد شمعی ، علاوه لی اثمارالتواریخ ، استانبول 1295؛
(8) صبحی ، تاریخ ، استانبول 1198؛
(9) احمد عطا، تاریخ عطا ، استانبول 1292ـ1293؛


(10) M. Mدnir Aktepe, "Baltac âMehmed Pa ía'n ân 1711 Prut seferi ile ilgili emirleri", Tarih Enstitدsد dergisi , no. 1 (1970);
(11) Ba íbakanl âk Ar íivi, Cevdet-Maarif tasnifi;
(12) I smail Hami Dani ímend, I zahl  Osmanl  tarihi kronolojisi , Istanbul 1961;
(13) Desta ªr ªâSa ªlih, Desta ªr  ªSa ªlih Efendi tarihi , ed. Bekir S âtk âBaykal, Ankara, 1962;
(14) EI 1 , s.v. "T ¤opal ـ Othma ¦n Pasha" (by F. Babinger);
(15) [ EI 2 , s.v. "T ¤opal ـ Othman Pasha" (by. R. Mantran)];
(16) J. von Hammer- Purgstall, Histoire de l'Empire Ottoman , Paris 1835-1841;
(17) Jonas Hanway, The revolutions of Persia. Containing the reign of Shah Sultan Hussein, and the reigns of Sultan M  ªr Maghmud and his successor Sultan Ashreff, with the history of the celebrated usurper Nadir Kouli , London 1762;
Mehmed Kaplan, Nam  k Kemal hayat  ve eserleri ,

(18) Istanbul 1948;
(19) L. Lockhart, Nadir Shah: a critical study based mainly upon contemporary sources , London 1938;
(20) Relation des deux rإvolutions arrivإes ب Constantinople en 1730-1731 , The Hague 1737;
(21) Mehmed Ag §a Sila ªhdar F ând âkl âl â, Nusretna ªme , ed. I smet Parmaks âzog §lu, Istanbul 1969;
(22) I smail Hakk âUzun µar âíl â, Osmanl  tarihi , Ankara 1947-1959;
(23) Albert Vandal, Une ambassade fran µaise en orient sous Louis XV . La mission du Marquis de Villeneuve 1728-1741 , Paris 1887.

(24) برای صورت کامل منابع رجوع کنید به د. ا. ترک ، ذیل مادّه .

/ م . منیر آق تپه ، تلخیص از ( د.ا. ترک ) /

2) والی بوسنه / بوسنی در سدة سیزدهم . وی با انتساب به نام پدرش ( حاجی شریف ) ، «شریف » خوانده می شد و چون بر اثر حادثه ای می لنگید، بیشتر با لقبِ توپال (لنگ ) شهرت داشت . وی در 1219، در یکی از روستاهای شهر اِزمیر به دنیا آمد. پس از ورود به خدمت بحریّه (نیروی دریایی )، به سبب تلاش و شایستگی ، تا درجة ریاله (دریاداری ) ارتقا یافت . در 1255، در ناوگانی متشکل از 22 کشتی جنگی ــ که به فرماندهی احمد فوزی پاشا برای سرکوب محمدعلی پاشا، والی مصر، به دریای مدیترانه اعزام شده بود ــ دریادار بود.

سلطان عبدالمجید (حک : 1255ـ1277)، که پس از فوت پدرش ، محمود دوم ، بر تخت نشسته بود، به قصد جلوگیری از جنگ و کشتار مسلمانان ، محمدعلی را بخشید (لطفی ، ج 6، ص 40) و فرمان داد که ناوگان به استانبول بر گردد. لیکن ، احمد فوزی پاشا به بهانة اینکه دشمنانش ، خسروپاشا و داماد خلیل پاشا، بترتیب به مقام صدارت و وزارت جنگ منصوب شده بودند، به محمدعلی پناهنده شد و دریادار توپال عثمان نیز به او پیوست (قس کامل پاشا، ج 3، ص 181 و بعد). آنان در جمادی الاولی 1255 در بندر اسکندریه مورد استقبال رسمی قرار گرفتند.

پناهندگی توپال عثمان بیگ در مصر بیش از یک سال ونیم به طول انجامید. وی در اوایل 1257، همراه با ناوگان عثمانی که به استانبول باز گردانده شده بود، به این شهر رفت و از سمتی که در ناوگان داشت ، معزول و اجباراً مدتی منزوی شد. لیکن بزودی و در پی اصلاحات معروف به تنظیمات * بخشوده شد و به قائم مقامی (فرمانداری ) شهر ازمیت ، که یکی از مراکز مهم کشتی سازی بود، منصوب گردید. وی پس از اقامتی طولانی در ازمیت ، در 1271 با پایة «روم ایلی » (قاضی عسکر روم ایلی ) به مقام متصرّفیِ (سمتی بین فرمانداری و استانداری ) قبرس نایل آمد. عثمان بیگ ، که پس از استقلال صربستان در محرّم 1273 و بیشتر شدن اهمیت سیاسی بلگراد به مقام محافظی (فرماندهی قلعه ) آن شهر منصوب شده بود، در نتیجة موفقیت خود در این سمت ، در 11 رجب 1277، با رتبة وزارت ، والی بوسنه شد و از آن پس عنوان پاشا گرفت .

عثمان پاشا در بوسنه سرای (سارایوو)، که در 10 شعبان 1277 مرکز ولایت شد، کار خود را آغاز کرد و در مدتی که والی بوسنه بود، طرحهای بسیاری را عملی کرد. وی در دوران تجزیة سرزمین عثمانی و شورشهای پیاپی در ولایت بوسنه و افزایش فشار و مطالبات اتریش در بارة آن ولایت ، در حل مناقشات چند صدسالة گروههای مختلف مردم روستایی و اشراف ، و همچنین در اصلاح وضع اقتصادی و اجتماعی و قانونمند کردن حقوق ایشان ، بسیار کوشید. شکی نیست که عثمان پاشا در اجرای این امور از محمدعلی پاشا الهام می گرفت و همچنین از اصول تنظیمات و بویژه از احکام قید شده در فرمان اصلاحات 1272 و نظامنامة ولایت ، که در 1281 به اجرا در آمد (قس کارال ، ج 7، ص 152 و بعد)، بهره می برد. وی در زمینه های فرهنگی نیز خدمات بسیاری کرد، از جمله در بوسنه سرای مدرسة رشدیه (متوسطه )، «مکتب حقوق » برای تعلیم و تربیت مأموران دولتی ، کتابخانه ای با دو هزار کتاب خطی و چاپی در مسجد غازی خسروپاشا، و یک قرائتخانه تأسیس کرد. پس از آن ،رشدیه های دیگر در سَنجَق (ولایت )های دیگر ایالت بوسنه در آن دوره تأسیس شد. وی همچنین چاپخانه ای ولایتی بنیان نهاد که در آن نشریة هفتگی بوسنه غزته سی ، و نشریة ترکی ـ صربی گلشنِسرای (نام صربی آن : Sarajeviski Cvjetnik ) و کتابهای درسی به چاپ می رسید.

عثمان پاشا در ایجاد راهها نیز بسیار کوشید. در دورة او، علاوه بر راههایی که مرکز ایالت را به توزلا ، ایزوورنیک و بانه لوقه (بانیالوکا ) متصل می کنند، راه شوسة بوسنه سرای موستار در 1281 به بهره برداری رسید. وی به هر طریقی در آبادانی بوسنه سرای کوشش نمود، لیکن در نتیجة تلاش مخالفانش در استانبول ، که موفقیتهای او را تاب نمی آوردند، در رمضان 1285 به ولایت تونا ( = دانوب ) منتقل شد. با اینهمه ، با توجه به محبوبیتش در بین مردم و در پی تظاهرات آنان ، دوباره والی بوسنه شد و در 25 ذیقعدة 1285، در میان استقبال پرشور مردم ، وارد بوسنه سرای گردید. با این حال ، مدت دومین دورة ولایت او در بوسنه فقط دو ماه ونیم بود. مخالفان توپال عثمان پاشا معتقد بودند که وی با کسب محبوبیت در بین مردم قصد دارد که به تقلید از محمدعلی پاشا، اعلام استقلال کند. در نتیجة فعالیت آنان ، عثمان پاشا در 15 صفر 1286 عزل و به استانبول فرا خوانده شد و در خانة کوچکی در مجاورت تنگة بوسفور استانبول برای بار دوم عزلت گزید. پنج سال بعد، در 10 جمادی الا´خرة 1291، درگذشت و در استانبول به خاک سپرده شد.

توپال عثمان پاشا از جمله سیاستمداران نیک سیرت و آگاه عثمانی در قرن سیزدهم بود که به سبب اقدامات و محبوبیتش در بوسنه ، مردم آنجا دورة هشت سالة والیگری او را «دورة زیبای عثمان پاشا» می خواندند.

---

منابع :
(25) محمد ثریا، سجل عثمانی ، استانبول 1308ـ 1315، ج 3، ص 449؛
(26) سالنامة ولایت بوسنه ، سرای ـ بوسنه 1290، ص 43؛
(27) کامل پاشا، تاریخ سیاسی دولت علیة عثمانیه ؛
(28) احمد لطفی ، تاریخ ؛


(29) L. Bertrand and P. Boyer, La Bosnie et l'Hercإgovine, Paris 1901;
(30) Enver Ziya Karal, Osmanl  tarihi;
(31) Josef Koetschet, Osman Pascha, der letzte Grosswezir Bosniens und seine Nachfolger , Sarajevo 1909;
(32) Fra Grga Mart âc¨, Zapamc ¨enja , 43 f.;
(33) G. Thoemmel, Geschichtliche. Politische und topographische statistische Beschreibungen des V  lajets Bosnien , Vienna 1867, passim.

/ شرف الدین توران ، با اندکی تلخیص از ( د.ا. ترک ) /