responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3987

 

توبو ، قومی در صحرای شرقی . توبوها در سراسر منطقة بسیار بزرگی میان صحرای لیبی در مرز مصر و لیبی در مشرق ، کوههای آهگار/ اهگر در جنوب الجزایر در مغرب ، منطقة فِزّان * در جنوب لیبی در شمال ، و نیمة شمالی چاد * و سرحدات مجاور سودان در جنوب ، پراکنده اند. در فزّان ،

توبوها بخش اعظم سکنة غَطْرون را تشکیل می دهند و شماری از آنان هنوز در واحة کُفره * به سر می برند. فلات جادو، کوههای احجار و تسیلی ـ ن ـ اجر را به تیبِستی * متصل می کند. کوههای تیبستی و بُرکو * و فلات انّدی ، منطقة مرکزی کوهستانی را برای توبوها شکل می دهند، اما توبوها در منتهی الیه بخشهای جنوبی در امتداد صحرا در زنجیره ای از واحه ها (مانند واحه های کوار * )، از بودله تا کانم ، یعنی در طول مسیر وادی بحرالغزال * تقریباً تا دریاچة چاد، و در بخشهای شرقی تا وادای پراکنده اند.

اروپاییها نام توبو یا تبو را به همة این اقوام اطلاق کرده اند، ولی گروههای گوناگون ، خود را با نامهای ویژه می خوانند؛ در زبان کَنوری * ، توبو مختص بومیان تیبستی و به معنای قوم تو یا تیبستی است . تیبستیها خود را تده / تیدا/ تدا می خوانند و به همین طریق اَمّه برکوا (برکو)، کردا ، نورا و چورافاده در وادای ، و کوئه هردا در بحرالغزال بازشناخته می شوند. از دیدگاه زبان شناختی ، دو گروه را می توان شناسایی کرد که از نظر دایرة کاربرد واژگان به گویشهای بسیار متفاوتی گفتگو می کنند: تده های تیبستی و دزا هایی که در نواحی جنوبی زندگی می کنند. عربها به دزاها گوران می گویند.

سازمان اجتماعی و دینی . توبوها از یک سو با سودانیهای سیاهپوست و از سوی دیگر با عربها و بربرها تفاوتهای ظاهری بسیاری دارند. آنها معمولاً کوتاه قامت اند و بدنی لاغر و خوش ترکیب ، پوستی تیره ، بینی کشیده و گاه عقابی ، لبهایی نازک و مویی صاف دارند. این ویژگیهای جسمانی به بارزترین نحو در تده ها که در کوهستانها منزوی اند، دیده می شود. تده ها میان دزاها که کم وبیش با سیاهپوستان آمیخته شده اند، پراکنده اند. فقر سرزمین تده ها، آنان را به زندگانی فلاکت باری محکوم می کند. برخی کوچرو و بقیه یکجانشین اند. تده ها معاش اصلی خود را از کشت نخل و غلات در فلات اِنِّدی یا دره های دارای آب ، پرورش بز در تیبستی و پرورش گاو در سرزمین چاد تأمین می کنند.

در گذشته تده ها همچنین با کرایه دادن شتر درآمد کمی به دست می آوردند: آنان راهنمای کاروانها می شدند، اما هرگاه فرصتی پیش می آمد به راهزنی می پرداختند. این شیوة زندگی ، آنان را در برابر کارِ سخت و فقر، فوق العاده مقاوم کرد و همچنین آنان را به راهزنانی بی رحم و غیرقابل اعتماد مبدل ساخت ، به نحوی که جهانگردان اروپایی از ناختیگال ، نخستین کسی که در بارة آنان بررسی و تحقیق کرد، به بعد، همه با این موضوع موافق اند. توبوهای یکجانشین اغلب به صورت دسته هایی کوچک دیده می شوند. آنان در خانه های سنگی کوچکی که با شاخه های نخل پوشانده شده ، یا در کلبه های چپری با سقفهایی از نی ، یا حتی در غارهایی تقریباً مجهز زندگی می کنند. بردگان در باغهای مجاور کپرها کشت و کار می کردند، در حالی که توبوها خود می جنگیدند و گله داری می کردند.

توبوها به دو طبقه تقسیم می شوند: اشراف یا ماینا و عامة مردم . میان تده ها، قبایل به قبایل حاکم و قبایل بنده تقسیم می شوند. سه قبیلة حاکم وجود دارد: ثماغرا ، گوندا که تقریباً همگی به فزّان مهاجرت کرده اند، و توزابا . سلطان تیبستی ، ملقب به درده یا دردای ، که با کمک شورای اشراف بر این قلمرو حکومت می کند، باید از قبیلة ثماغرا باشد. از سوی دیگر، میان توبوها، همانند اقوام سودانی ، حدّادها (آهنگران و ماهیگیران و شکارچیان ) طبقة جداگانه ای را تشکیل می دهند که دون پایه و حقیر محسوب می شوند.

توبوها مسلمان اند، ولی به نظر می رسد که تا سدة سیزدهم / نوزدهم اسلام آنان بسیار سطحی بوده است . در نتیجة تلاشهای جنبش احیاگر سنوسیه * بود که توبوها از دین خود آگاهی بسیار بیشتری به دست آوردند، به نحوی که کهنسالان توبو اغلب از دورة پیش از سنوسی به عنوان دورة جاهلیت خود یاد می کنند. تا نیمة سدة چهاردهم /بیستم جنبش سنوسیه پرنفوذ باقی ماند و در نیمة نخست این سده در توبوها برای ایستادگی در برابر نفوذ استعماری فرانسویان و ایتالیاییها بر بخش شرقی صحرا، انگیزة دینی ایجاد می کرد. با این همه ، دست کم تا دهه های اخیر، توبوها در به جا آوردن برخی فرایض اسلامی اهمال کار بوده اند. مشروبات الکلی می نوشیدند،و دیه یاخون بها را برای جبران قتل نفس نمی پذیرفتند.

تاریخ . تنها یادداشتهای ناقص و پراکنده ای از تاریخ توبوها در دست است . نویسندگان عرب پیش از مقریزی (766ـ 845) به آنان اشاره ای نکرده اند. بنا بر عبارتی از مقریزیکه لئوی آفریقایی (ج 2، ص 154، پانویس 79) آن را بازگو می کند، توبوها تا مدتها در زمرة بربرها به حساب می آمدند و با بردواه ها یکی دانسته می شدند. بارت کوشید تا این دیدگاه را با یافتة خود، یعنی قرابت زبانهای توبو و کنوری ، سازگار کند. وانگهی ، امروزه پذیرفته اند که توبوها ابتدا در سودان زندگی می کردند و سپس به داخل صحرا رانده شدند. به هر حال ، به نظر می رسد که آنان کم وبیش نقش مهمی در تاریخ کانم داشته اند. برخی از عشیره های آنان در بنیان گذاردن این پادشاهی با کانمبونها همکاری داشتند. تا پایان سدة ششم / دوازدهم سلطانهای کانم سنّت همسرگزینی از توبوها را حفظ کردند. شماری از توبوها در کانم اقامت گزیده بودند. در سدة هفتم / سیزدهم ، قبایلی که در تیبستی باقی مانده بودند، به کانم حمله کردند. سلطان دونمة دوم (618ـ657/ 1221ـ1259) ناگزیر وارد جنگی هفت ساله با آنان شد که در آن پیروز گشت ، اما توان حکومت او تحلیل رفت . در سدة هشتم / چهاردهم ، توبوها هم پیمانان بولبه ها بودند و آنان را برای سلطه بر کانم یاری کردند. توبوها با اقامت در سرزمینهای اطراف دریاچة چاد، در سرنوشت همسایگانشان سهیم شدند ( رجوع کنید به بُرنو * ؛ کانم * ).

در بارة توبوهای تیبستی تا سدة یازدهم و دوازدهم / هفدهم و هجدهم ، که سرگرم حمله به فزّان و نواحی جنوبی برنو بودند، اطلاع دقیقی در دست نیست . در حدود 1143/ 1730 با هجوم عربهای زاویه و حَسّونه از طرابلس غرب ، بیشتر توبوها از کُفْرَه بیرون رانده شدند. در 1258/ 1842، توبوهایِ تیبستی مجبور شدند که در برابر عربهای اولاد سلیمان ــ که عثمانیها آنها را از فزّان اخراج کرده و در این هنگام به منطقة شمال کانم مهاجرت کرده بودند ــ از خود دفاع کنند. با گسترش سنوسیه در نواحی جنوبی ، در سراسر مسیر تجاری بنغازی ـ کفره ـ وادای ، افراد این فرقه به سرزمین اصلی توبوها رسیدند و در 1317 تا 1320/1899ـ 1902 در کورو/ گورو از منطقة بُرکو کانونی برای این فرقه برپا شد. سنوسیها نیروی هدایت کنندة دینی بودندکه موجب ایستادگی توبوها در برابر فرانسویها در چاد شدند، به طوری که فرانسویها تا 1338/ 1920 نتوانستند بر توبوها مسلط شوند. در بیشتر دورة سلطة فرانسویان (نهایتاً تا 1960)، توبوهای منتهی الیه شمال چاد زیر سلطة نظامی باقی ماندند. دِرْده های توبوها و دیگر حکمرانان سنّتی مانندسلاطینِ وادای با قدرت استعماری همکاری و اقتدار سیاسی و دینی خود را حفظ کردند یا حتی افزایش دادند ولی با اعلام جمهوری چاد در 1339 ش / 1960، موازنة قوا که سابقاً فرانسویها آن را تنظیم می کردند، در کشور برهم خورد. موازنة قوا اکنون تقریباً به سود اقوام بانتوی جنوب کشور دگرگون شده است ، اما مسلمانان متعهدتر، که در خارج از کشور درس خوانده اند، کمتر به حفظ قدرت حکمرانان سنّتی تمایل دارند (برای پیگیری کشمکشها و ناآرامیهایی که بر بخش شمالی چاد اثر گذاشت رجوع کنید به د. اسلام ، چاپ دوم ، تکملة 3ـ4، ذیل «چاد»).


منابع :
(1) ( لئوی آفریقایی ، وصف افریقیا ، ترجمه عن الفرنسیة محمد حجی و محمد اخضر، بیروت 1983 ) ؛


Balisot, "Le Tibesti d'hier et de demain", Bull. de

(2) la Comitإ Afrique franµaise ) CAf ;
(3) 1921);
L. Bally,

(4) "Le Tibesti", in ibid. (1914);
(5) H. Barth, Reisen und Entdeckungen in Nord - und Central - Afrika in den Jahren 1849 bis 1855 , Gotha 1857-1858, Eng. tr. Travels and discoveries in North and Central Africa , London 1857-1858;
(6) Behm, "Land und Volk der Tebu", in Petermanns Mitteilungen , Gotha 1861;
(7) L. C. Briggs, Tribes of the Sahara , Cambridge, Mass.-London 1960, 167-189;
(8) H. Carbau, La rإgion du Tchad et du Wadaف , Paris 1912;
(9) Comةme , Sammlung und Beartbeitung centralafrikanische Vocabularien , Gotha 1862;
(10) F. Krasnel, "Mإmoire sur le Ouadai", Bull. Soc. Gإogr., Paris (1849);
(11) Krause, Zur Vخlkerkunde Nord-Africa. I : D ie Teda und Kanuri. II : Die Teda und die Garamanten , in Zeitschr. der Geogr. Gesell., Berlin (1876);
(12) d'Escayrac de Lauture , Le Sahara et le Soudan , Paris 1855;
(13) Martin, "Note sur les Toubou", Bull. de la CAf (1901);
(14) G. Nachtigal, Saha ªra ªund Su ªda ªn. Ergebnisse sechsjجhriger Reisen in Afrika , Berlin 1879-1889, Eng. tr. A.G.B. Fisher et al ., London 1971;
(15) J. - L. Triaud, Tchad 1900-1902. Une guerre franco-libyenne oubliإe? , Paris 1987;
(16) Muh ¤ammad Tu ¦nis ¦â, Voyage au Wadaف , tr. Perron, Paris 1851.

برای سایر منابع جدید ؤ

(17) EI 2 , s.vv. "Borkou" (by M. Ch. Le Coeur), "Fazza ¦n" (by J. Despois), "Kawa ¦r" (by R. Mauny), "Wa ¦da ¦y", and suppl. fascs. 3-4, s.v. "C §ad" (by N. Levtzion).

/ ژ. ایورا ( د. اسلام ) /

زبان . توبو نامی است که ناختیگال آن را مطرح کرد و ج . لوکاس (و نیز ج . گرین برگ ) آن را برای زبانی که معمولاً در عرف فرانسویها تده خوانده می شد، رایج کردند. به زبان توبو در جمهوری چاد و در بخشهای نزدیک به نیجریه و جمهوری نیجر (در نیجر، نیز در واحة کوار، گروه چیگا ، و در شمال ، گروه





براویه ) و در لیبی تکلم می شود. برای قوم و زبان توبو، شامل گویشهای جنوبی و شمالی ، نام عامی وجود ندارد.

عربها برخی از قبایل توبو را قرعان (در کاربرد فرانسوی ، گهگاه «گورانها» دیده می شود) و توبوهایی را که در برکو زندگی می کنند «اَمّه (مردم ) بورکوه » می نامند. بر اساس برآوردهای انجام شده در دهة 1330 ش / 1930، حدود دویست هزار توبو زبان وجود داشته است .

برخی متون دینی و تاریخی به خط عربی نوشته شده است . در میان توبوها نیز ادبیاتی وجود دارد که به صورت شفاهی منتقل شده است .


منابع :


(18) H.Barth, Sammlung und Bearbeitung Central-Afrikanischer Vokabularien , Gotha 1862-1863, repr. 1971;
(19) N.Cyffer, "The person elements in Saharan languages, in Nilo-Saharan , eds. T.Scadeberg and M.L. Bender, Dordrecht 1981, 185- 200;
(20) J. Greenberg, The languages of Africa, The Hague 1966;
(21) Ch. Le Coeur, "Le Tibesti et les Teda: une circoncision", Jnal. de la Soc. des Africanistes , V (1935), 41-60, with ``remarques sur la langue Tإda'' at 51-60;
(22) K. Petrac §ek, J. Lukas, "Genesis der Verbalformen im Kanuri und Teda", WZKM , XXXIV (1927), 91-104;
(23) idem, "Umrisse einer ostsaharanischen Sprachgruppe", Afrika und غbersee , XXXVI (1951-1952), 3-7;
(24) K. Petrac §ek, "Die Grenzen des Semito-Hamitischen.Die zentralsaharanischen und semitohamitischen Sprachen in phonologischer Hinsicht", ArO , XL (1972), 6-50;
(25) idem, "Phonologische Systeme der zentralsaharanischen Sprachen (Vokalische Phoneme)", in Mإlanges Marcel Cohen , ed. D. Cohen, The Hague 1970, 389-396;
(26) idem, Das Saharanische und die Nilo- Saharanische Sprachfamilie , Prague 1989;
(27) idem, "Zur inneren Rekonstruktion des zentralsaharanischen Verbalsystems", in Asian and African linguistic studies = Studia Orientalia Pragensia 9 , Prague 1979, 93-127;
(28) A. N. Tucker and B.M.A. Bryan, Linguistic analyses. The non-Bantu languages of North-Eastern Africa , Oxford 1966;
(29) idem, The non-Bantu languages of North-Eastern Africa , Oxford 1956.

(30) برای صورت کامل منابع رجوع کنید به د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه .

/ ا. زابورسکی ، تلخیص از ( د. اسلام ) /

اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3987
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست